Alisher navoiy nom idagi samarqand davlat um versiteti a bdu r ash id a b d u r a h m o n o V

OLAM NHG YARATILISHI
Azalda faqat suv bor edi. Yer, osmon, oy va quyosh yo 'q
edi. Y ana Tangri (xudo) bilan yana bir «odam » bor edi. 
U lar q o ra g ‘oz shakliga kirib, suv ustida uchib yurar edilar. 
Tangri hali biron n arsa yaratm agan edi. Birdan «odam » 
sham ol pay do qilib, suvni to 'lq in lan tird i va T an g rin in g
yuziga suv sachratdi. Bu «odam » o'zining Tangridan o g 'ir 
ekan in i sezdi va suvga c h o 'k ib , nafasi q a y ta b o shlad i. 
«Tangri, m enga y o rd am ber!» deb baqirdi. T an g ri u nga 
«Yuqoriga chiq!» deb buyurdi, o 'sh a «odam» suvdan chiqdi. 
Tangri sh undan keyin am r berdi: «Qattiq bir tosh bo isin». 
Suvning tu b id a n bir tosh chiqdi. T an g ri bilan « o d am »
toshning ustiga o'tirdilar. Tangri «odam »ga «Suvga tushib, 
tu p r o q chiqar!» deb buyurdi. «O dam » suvning ostidan 
tuproq chiqarib, Tangriga berdi. Tangri bu tuproqni suvning 
u stig a o tib y u b o r d i va «Y er bo 'lsin !» deb a m r berdi. 
Shunday qilib, yer yaratildi. Shundan so'ng Tangri yana 
«odam »ga «Suvga tushib, tu p ro q chiqar!» deb buyurdi. 
«Odam» suvga tushdi va «O'zim uchun h am tuproq olayin», 
deb o'yladi. Ikki qo'liga tuproq oldi, bir qo'lidagi tup ro q n i 
«O 'zim ga b o shpana quram an» deb o'ylab og'ziga soldi. U
155

---

Tangridan yashirincha yer yaratmoqchi b o id i. Bir q o lid a g i 
tu p r o q n i T a n g r i g a b erd i. T a n g r i b u tu p r o q n i s o ch ib
yubordi. Q attiq yer paydo b o ld i. «Odam» og'ziga solgan 
tu p ro q esa k a tta la sh a boshladi. Nafasi tiqilib, b o ‘g ‘ilib, 
o ‘ladigan bo'ldi. Tangridan qocha boshladi. Qayerga borsa, 
faqat Tangriga duch kelaverdi. Bo‘g ‘ilayotgan paytda: «Ey 
Tangri, haqiqiy Tangri, menga yordam ber!» deb yolvordi. 
Tangri unga «Nega tuproqni mendan yashirding? O g ‘zingda 
tupro q saqlayman, deb o ‘yladingmi?» deb so'radi. «Odam» 
ja v o b berdi: «Y er y aratay in deb b u tu p ro q n i o g ‘zimga 
s o lg a n e d im » , d e y a j a v o b b e r d i. T a n g r i u n g a «O l 
o g ‘zingdagi tu p ro qn i!» deb buyurdi. « O d am » tu p ro q n i 
otvorgan edi, bu tu p roq d an kichik-kichik tepalar m aydonga 
keldi. Keyin Tangri unga shunday dedi: «Endi sen gunohkor 
b o ld in g , menga qarshi yovuzlik o ‘ylab topding. Senga itoat 
qilgan xalqning fikrlari, niyatlari y an ad a yomon bo'ladi. 
Senga ito at qilgan xalqning niyati toza, yaxshi b o i a d i .
M e n g a i t o a t q i l g a n l a r q u y o s h k o ' r a d i l a r , y o r u g l i k
k o ‘radilar. M en haqiqiy Qurbiston nomini olaman. Sening 
noming esa Erlik b o ls in . G unohlarini m endan yashirganlar 
sening xalqing b o l s i n , gunohlarini sendan yashirganlar 
mening xalqim b o ls in » .
Shoxsiz, butoq siz bir d arax t o 'sg an edi. Bu d arax tn i 
T angri k o 'r d i va «Shoxlarida meva b o l m a g a n daraxtga 
b o q m o q yaxshi emas, bunga to 'q q iz d ona shox bitsin!» deb 
am r qildi. D a ra x td a t o ‘qqiz d ona shox bitdi. Tangri yana 
shunday dedi: « T o ‘qqizshoxning k o ‘chatidan t o ‘qqiz kishi 
paydo b o l s i n va b ulardan t o ‘qqizta xalq paydo bolsin !»
Shu payt Erlik bir t o ‘da olomonning shovqinini eshitdi 
va «N im aga shovqin b o ly a p ti?» dedi. Tangri «Sen h am bir 
xoqonsan, men ham bir xoqonm an, bu shovqin qilayotgan 
olom on mening xalqimdir», - deb javob berdi. Erlik «Bu 
qavmni m enga ber», deb Tangridan iltimos qildi. Tangri 
unga « X o ‘p, mayli. beram an. sen o ‘zing ham qara», dedi.
156

---

Erlik «Turib, qarayin, Tangrining shu ulusini bir ko'rayin- 
chi», dedi va olom onga q arab t o ‘g ‘ri yurdi. Bir yerga keldi. 
Bu yerda insonlar, yovvoyi hayvonlar, qushlar va boshqa 
b irq an e h ajo n li mavjudotlarni k o ‘rdi. Erlik «Tangri bularni 
qanday yaratgan, bular nima bilan oziqlanar ekan?» - deb 
o ‘yladi. Bu yerdagi o d am lar bir daraxtning mevasi bilan 
o v q a tla n a r edilar. D a ra x tn in g bir tarafidagi mevasidan 
yeyar edilar-u, b oshqa tarafidagi mevadan o g ‘izlariga ham 
olmas edilar. Erlik buning sababini so‘radi. Insonlar unga 
jav o b berdilar: «Tangri bizga bu t o ‘rt butoqning mevasini 
yemoqni taqiqladi. Kun chiqish tarafdagi besh butoqning 
mevalaridan yemoqni buyurdi. Ilon bilan it bu daraxtning 
t o ‘rt butog‘idagi mevadan yemoqchi b o ‘lsalar, ijozat berma, 
deb am r berdi. S h undan keyin Tangri k o 'k k a chiqib ketdi. 
Beshta shoxning mevalari bizning ovqatimiz bo'ldi».
Erlik K o ‘rmus (shayton) bu gaplarni eshitgandan keyin 
Turungey degan bir odam ni uchratib qoldi va unga «Tangri 
yolg‘on so ‘zlagan, sen bu t o ‘rttala shoxning mevasidan ham
yeyaver», dedi. Q orovul ilon uyquga ketdi. Erlik ilonning 
og'ziga kirdi. « D arax tga chiq!» deb buyurdi. Ilon daraxtga 
chiqdi, m an qilingan m evadan edi. Turungey bilan xotini 
M o m o H a v o b ir g a y u r a r e d ila r . E r l ik u l a r g a « B u 
mevalardan yenglar», dedi. Turungey istamadi. Lekin xotini 
yedi. Meva ju d a shirin edi. Xotini mevadan olib, erining 
o g ‘ziga soldi. O 's h a zahoti h ar ikkisining tuklari t o ‘kila 
boshladi, uyalib ketdilar. Daraxtlarning ostiga yashirindilar. 
Shu payt Tangri keldi. Butun xalq Tangridan yashirindi. 
T an g ri hayqirdi: « T u ru n g ey , T urungey! M o m o H av o . 
M o m o Havo! Qayerdasizlar?» U lar « D arax t ostidamiz, 
sening oldingga b o ra olmaymiz», deb jav o b qildilar. Ilon, 
it, Turungey, M o m o H avo aybni bir-birlariga a g ‘dardilar. 
Tangri ilonga dedi: «Endi sen K o'rm us b o ‘lding. O dam lar 
senga dushman b o ‘lsin, seni ursin, o'ldirsin». Keyin M om o 
H avora «Taqiqlangan mevani yeding, K o ‘r m u s n in g s o ‘ziga
i 5 7

---

uchding, endi sen h o m ila d o r b o 'la s a n , o ‘g ‘il tu g 'a s a n , 
t u g ' i s h a z o b i n i c h e k a s a n , s o ' n g r a o ' l a s a n » , ded i. 
T u ru n g e y g a esa s h u n d ay dedi: « K o 'r m u s n in g o v q atin i 
yeding, m e n g a q u lo q solm ading, K o 'r m u s n in g so'ziga 
kirding. K o ‘rm usning so ‘ziga kirganlar uning o i k a s i d a
y a s h a y d i l a r , m e n in g n u r i m d a n m a h r u m b oM ad ilar. 
Q o r o n g ‘ulik d u n y o sid an joy oladilar. K o ‘rm u s m enga 
dushman bo'ldi, sen h am unga dushman b o ia s a n . Menga 
quloq solsang edi, men kabi b o ‘larding. Endi sening to'qqiz 
o ‘g ‘ling, to 'q q iz qizing b o is in . Bundan keyin men odam
yaratmaym an. Odamlarni sen yaratasan». Tangri Erlikka 
«Insonlarimni nega aldading?» dedi. K o‘rmus dedi: «Men 
aldadim, sen bermading, men esa o ‘g ‘rincha olm oqqa qapop 
qildim. M en oladiganim: Ot bilan qochsa, tu sh irib olib 
qolam an, aroq ichib sarxush b o ‘lsa, jan g qilaman, suvga 
tu s h s a , d a r a x t g a chiqsa, y a n a to r tib o la m a n » . T a n g r i 
K o ‘rmusga shunday dedi: «Uch qavat yerning ostida, oy va 
quyosh b o ‘lmaydigan q o p o n g‘ulik bir dunyo bordir. Men 
seni o 'sh a joyga otib yuboraman». Insonlarga shunday dedi: 
«B undan s o 'n g sizlarga yemish bermayman. O 'z-o'zingiz 
qiyinchilik bilan m ehnat qilib tirikchilik qiling. Sizlar bilan 
gaplashmayman. Sizlarga M ayto'rani jo 'n atam an » .
M a y to 'r a keldi, insonlarga bir qancha narsalar o'rgatdi. 
A rav a yasadi. O vqat tayyorlagani o 't ildizlarini, isingani 
alangani yaratdi.
Erlik M a y to 'r a g a yolvordi: «Ey, M a y to 'r a , sen men 
uchun Tangriga yolvor, ijozat bersin, keyin men Tangrining 
y o n ig a chiqayin. M a y t o 'r a Erlikni q ab u l qilishi uch u n
Tangriga oltmish yil yolvordi.
T a n g ri K o 'r m u s g a sh u n d ay dedi: « M en g a d u s h m a n
bo'lm assan, insonlarga yovuzlik qilmassan, yonimga kel». 
K o'rm us k o 'k k a Tangrining yoniga chiqdi. Tangriga sajda 
qilib, «M eni m u b o ra k qil, ijozat ber, keyin o 'zim uchun 
k o 'k la r yaratayin», dedi. Tangri ijozat 6erdi. Erlik k o 'klar
158

---

yaratdi. Erlikning sheriklari (malaylari) k o ‘klargajoylashib, 
k o ‘p xalq bo'ldi. Tangrining odami M angdashira shunday 
o ‘yladi: «Bizning odamlarimiz yer yuzida, Erlikning odamlari 
k o ‘kda. Bu k o ‘p yomon bir ishdir». M angdashira Tangriga 
g'azab qilib, Erlikka qarshi urush ochdi. Erlik qarshi keldi, 
o 'q bilan urib, Mangdashirani qochirdi. Mangdashira Tangri 
huzuriga keldi. Tangri «Qayerdan kelyapsan?» deb so ‘radi. 
M a n g d a s h ir a « E rlik nin g m alay lari k o ‘k la rd a , bizning 
odamlarimiz esa yerda joylashganlar. Bu ju d a yomon bir 
ishdir. Men Erlikning sheriklarini yerga tushinnoq uchun jang 
qildim. F a q a t kuchim yetmadi, tushirolmadim». Tangri 
«M endan boshqa kimsa unga qarshi kelolmaydi, Erlikning 
kuchi sendan k o ‘pdir. F aqat bir zamon keladiki, senga «Bor» 
(ko'paygin m a ’nosida) deyman. O lsha zamon sening kuching 
Erlikning kuchidan ustun b o ‘ladi». Bunga M angdashira 
bajonidil rozi bo id i, keyin uxladi.
Bir kuni M an g d ash ira sh u n d ay o ‘yladi: «Tangrining 
«bor» degani shu bugunga o'xshaydi».
T angri M angdashiraga dedi: «Ey, Mangdashira! Bugun 
bor, Erlikni k o 'k d an quvasan, maqsadinggayetasan, undan 
ju d a kuchli b o ‘lasan. Mening kuchim, qudratim, olqishim 
senga yetsin». M a n g d a s h ira sevindi, bir q a h q a h a otdi. 
« M iltig im yo'q , yoyim, o 'q im yo'q, nayzam yo'q , xanjarim 
yo'q... F a q a t yolg'izbilagim, qo'lim bor. Q anday qilib men 
Erlikka qarshi borayin», dedi. Tangri unga nayza berdi. 
M a n g d a s h ira nayzani olib, E rlikning o sm o n iga chiqdi. 
Erlikni yengdi, qochirdi. Uning osmonlarini qirib, parcha- 
parcha qilib tashladi, Erlikning osmoni parchalari yerga 
to 'k ild i. U z a m o n g a q a d a r yer yuzi te p -tek is edi. Bu 
p a r c h a la r d a n to g 'la r, q o y a la r p a y d o bo 'ldi. M eh rib o n
T angrining chiroyli ijodi tep-tekis yer b o 'y lab egri-bugri 
bo'ldi. Erlikning ham m a sheriklari yerga to'kildi, kimdir 
suvga tushdi, b o 'g 'ild i, kim dir darax tg a, kim dir toshga 
urildi, o' Idi, kimdir hayvonlarga urildi, o' Idi.
159

---

Endi Erlik T angridan yer istadi: «Mening osmonimni 
qirding. Endi boradigan yerim y o ‘q», dedi. Tangri uni yerning 
ostiga, qorong'ulik dunyosiga j o ‘natdi. Ustiga qavat-qavat 
qulflar q o ‘ydi. «Yuqoringda so‘nmas otash boisin, quyosh 
va oy yorug‘ini ko'rmagaysan. Yana aytaman: yaxshi b o ‘lsang, 
yonimga chaqiraman, yomon boisang, yana tubsizlikka surib 
y u b o r a m a n . E rlik « M en o ‘lgan o d a m la r n in g jo n la rin i 
olaman», dedi. Tangri «Men ularni senga bermayman, o ‘zing 
yarat», dedi. Erlik q o ii g a bolg‘a, bosqon, sandon oldi. Bir 
urdi - qurbaqa chiqdi, bir urdi - ilon chiqdi, bir urdi - ayiq 
chiqdi, bir urdi - to ‘ng‘iz chiqdi, bir urdi - ilbir (qora qush) 
chiqdi, bir urdi - sulmus chiqdi, bir urdi - tuya chiqdi.
T angri keldi. Erlikning bolg‘a, bosqon va sandonini olib 
o ‘tga tashladi. Bosqon bir xotin, bolg‘a bir erkak b o id i. 
T angri b u xotinni ushlab, yuziga tupurdi. Xotin bir qush 
b o i i b uchib ketdi. Bu qushning g o ‘shti yeb b o im a s , tuklari 
p at b o i m a g a n «qurday» degan qush edi. Tangri erkakni 
ushlab, yuziga tupurdi. U h am bir qush b o i d i , u «yatban» 
degan qush edi.
H a m m a m a s h a q q a tla rd a n keyin Tangri xalqqa xitob 
qildi:
- Men sizlarga boylik berdim. ovqat berdim, yer yuzida 
yaxshi, chiroyli va to z a suvlar berdim, sizlarga y o rd am
berdim. Sizlar yaxshilik qiling. M en osm onim ga j o ‘nab 
ketam an, tez kelmayman».
S o 'n g ra yordamchi ruhlariga xitob qildi:
- Shalyima! Sen aroq ichib. aqlini yo'qotganlarni. yosh 
bolalarni, b o ‘ta lo q larn i. sigir-buzoqlarini yaxshi saqla. 
Yaxshilik qilib, o i g a n m arh um larn in g jonlarini yoningga 
ol. 0 ‘zini-o‘zi o id irg a n la rn i olma. Boylarning moliga ko'z 
tikkanlarni, o ‘g ‘rilarni, boshqalarga dushmanlik qilganlarm 
ham olma. Men uchun va xoqoni uchun jang qilib halok 
b o ig a n la r n i ol, mening yonimga chiqar. Insonlar! Sizlarga 
yordam qildim, sizlardan yomon ruhlarni uzoqlashtirdim.

---

f a n o r u h l a r in s o n la r g a y a q i n la s h s a la r , u la r g a o v q a t 
b ersin lar. S h a y to n la r n in g o v q atin i y em an g , yesangiz, 
u larday bo'lasiz. M ening otimni aytsangiz, h im o y am d a 
bo'lasiz. Endi men ketam an, lekin y an a kelaman. M eni 
unutmanglar, meni, kelmaydi, desangiz, uzoqlarga ketaman. 
Q a y t i b k e l g a n i m z a m o n s iz l a r n in g y a x s h il ik va 
yomonliklaringizning hisobini qilaman. H ozircha mening 
o 'r n im d a Y apq ara, M angdashira va Shalyima qoladilar. 
U lar sizlarga yordam beradilar.
Yapqara! Sen yaxshi qara. Erlik sening q o 'lin g d an
m a r h u m l a r n i n g
j o n i n i
o ‘g ‘i r l a m o q c h i
b o ' l s a ,
M angdashiraga ayt, u kuchli.
-
Shalyima! Sen yaxshi qara! Y om o n ru h la r yerning 
ostidan chiqmasinlar. A gar chiqsalar, darhol M a y to ‘raga 
x a b a r ber, u kuchli. U larni quvsin. N ay za bilan oy va 
q u y o s h n i q o ‘riqlasin. M a n g d a s h ir a g a ayt: u yerni va 
osmonni q o ‘riqlasin. M a y to ‘ra yaxshilardan yomonlarni 
uzoqlashtirsin. M angdashira, sen yomon ruhlar bilan jan g
qil. Senga qiyin b o ‘lsa, mening otimni chaqir. Insonlarga 
yaxshi narsalarni, yaxshi ishlarni o ‘rgat. Qapm oq bilan baliq 
ovlashni, ju n to'qishni, chorva boqish hunarlarini o'rgat.
Shularni aytgandan keyin Tangri ketdi. M angd ash ira 
q a rm o q yasadi, baliq ovladi, miltiq, o ‘q ijod qildi. Jun 
t o ‘qidi. T a n g r i b u y u r g a n id a y , in s o n la r g a b ir q a n c h a
narsalarni o'rgatdi.
M a n g d a s h ir a bir k u n i s h u n d a y dedi: « B u g u n meni 
s h a m o l u c h i r a d i va k o ' t a r i b k e ta d i» . S h a m o l keldi. 
M angdashirani olib, k o 'ta rib ketdi. Y a p q a ra insonlarga 
shunday dedi: «Mangdashirani Tangri yoniga oldi. Endi uni 
uchratm aysizlar. Men T angrining elchisiman, men ham 
ketaman. Tangri qayerda tu rg ‘izsa, o ‘s h a jo y d a qolaman. 
Sizlar o'rganganlaringizni unutmanglar. Tangrining hukmi 
shundaydir». Insonlarni o ‘z vatanlarida qoldirib. u ham
ketdi.
161

---