|
152
OLTOY TURKIYLAR! ADABIYOTI
O ltoylar qadimiy qahram o n lik eposlariga boy turkiy
x a l q l a r d a n b ir id ir . U l a r n i n g y a s h a s h o ' r n i J a n u b i y
M o ‘g ‘uliston va X ito y d an G 'a r b i y S ib irg ach a b o 'lg a n
kengliklardadir. Oltoylaming q ah ram o nlik eposlari, ertak,
qo'shiq, maqol va topishm oqlarida xitoy h am d a ju n g 'o r
bosqinchilariga qarshi kurash asosiy mavzu hisoblanadi.
F a n d a O lto y k e n g l i k l a r i d a o d a m l a r j u d a q a d i m
zam onlardan boshlab yashaganligi isbotlangan, paleolitga
d oir m anzilgohlar topilgan. T u rk iy q av m lard an xunlar,
u y g 'u r la r , E n asoy q irg 'iz lari, q o ra x ito y la r, m o ‘g ‘ullar
y a s h a g a n l a r . M ilo d d a n av v alg i ik k i m in g y illik la rd a
q u r ilg a n s h a h a r q o ld i q la r i d a n tu rli xil a m a liy s a n ’a t
n a m u n a la ri q o 'lg a kiritilgan. Y a q in yillargacha (1948)
oltoyliklar o y ro tla r nom i bilan atalg an . Q adim gi xitoy
tarixchilari Oltoy turkiylarini t o ‘-kyular deb nomlashgan
va ulam i «xyun-nu» - xunlarining bir qabilasi deb bilishgan.
M o ‘g‘ulistonning 0 ‘rxun daryosi atroflaridan topilgan Kul
te g in , B ilga x o q o n va b o s h q a y o d n o m a l a r o lt o y
turkiylaridan qolgan yodgorlikdir.
Oltoy turkiylari boshqa, jum ladan, M arkaziy Osiyodagi
turkiy qavm lar bilan yaqin alo q ad a b o ‘lishgan. Shu sababli
h am ularning ad ab iyo tid a m u s h ta ra k lik tom onlari ham
m a v j u d . H o z ir g i tu r k i y q a v m l a r t u r l i h u d u d l a r d a
y a s h a s h id a n q a t ’i n a z a r , en g q a d i m g i d o s to n la r n in g
syujetlari ularning h ar birining ijodida m a ’lum darajada
saqlangan. M asalan, «A lpomish» dostonining M arkaziy
Osiyodagi turkiylar ( o ‘zbek, q ozoq, q o ra q a lp o q )la rd a n
tashqari, ozarbayjon va anatoliy turklari, boshqird va tatar,
sh u n in g d ek . oltoy turk iy lari o ‘rta s id a aytilib kelinishi
sh undan dalolat beradi.
Professor V .M .Jirm unskiy oltoy turkiylarining «Alip
M anash» qahram onlik eposini Alpomish haqida yaratilgan
153
d o s t o n l a r n i n g e n g q a d i m i y v e r s i y a l a r i d a n biri d eb
h i s o b l a y d i . H a r ik k i e p o s q iy o s iy o ' r g a n i l g a n d a ,
q a h r a m o n l a r n o m i (A lp o m ish
Alip M a n a s h , o ta la ri
B oybo‘ri - B oybo‘rak) va syujetida (dostonlarning ikkinchi
qismida Alpomish va Alip-M anash uzoq tutqinlikdan so'ng
o ‘z yurtiga qaytadi ham da o ‘z xotinlarining « to ‘y»i ustidan
chiqadilar) yaqinliklar bor.
Oltoy turkiylarning qahram onligi ulug'langan eposlar
o ‘lkasi hisoblanadi. Bu asarlarning ko'pchiligida qadimgi
turkiylarning diniy e ’tiqodlari, rang-barang qahram onlik
k u r a s h la r i aks etgan. « X a n -P u d e y » d a as a r q a h r a m o n i
osm on qizi - Tangrixonning qizi Tem an - okoga uylanadi.
« A in -S h a in -S h in s h irg a » d a q a h r a m o n yerosti yovuzlik
xudosi Erlik, «Altay buchay»da osmoniy dev Oqtoji bilan
kurashadi. «Kelar Q ush»da tabiatdagi barcha jonli vajonsiz
n a r s a l a r q a h r a m o n K e la r Q u s h g a b o ‘y s u n a d i, u n in g
g 'a l a b a l a r i n i o lq ish lay d i. Q u y o sh li O lto y d a g i b a r c h a
qushlar uning izidan uchadi, hayvonlar q o 'sh iq aytishib,
u n in g o r q a s i d a n c h o p a d i , t o g ' l a r s a m o to m o n b o ‘y
cho'zadi, butun Oltoy unga quloq soladi.
«O lamning yaratilishi» va «Ku tay» afsonalari mazm un-
mohiyati bilan ju d a qadimgi asarlardir. U larda shomonlik
va buddizm t a ’limoti ruhi seziladi. H ar ikki afsonada ham
Erlik obrazi yaratilgan. Bu obraz Erlik, Erlik biy, Erlik xon,
E r k lik x o n n o m i b ilan O lto y tu r k iy la r i ijo d id a keng
tasvirlangan. Erlik o ‘lim m a ’budi bo'lib, Tangriga hasad
qilgan va yer yaratishga uringan. Erlikning bu h arak atid an
T a n g r i g 'a z a b g a keladi va uni yer y u zid a y a s h a s h d a n
m a h ru m etib, yerosti hokimligiga jo 'n atad i. Bu asarlarning
syujeti qadimgi sanskrit adabiyotidan kirib kelgan deyishga
asoslar bor. Chunki, «Olamning yaratilishi»dagi M a y to 'r a
nomi sanskrit tilida «do'stlik bilan aloqador» m a ’nosini
b e r a d i . I k k i n c h i d a n , « K u ta y » a f s o n a s i s a n s k r i t
adabiyotining namunasi hisoblangan «Oltin yoruq» asari
154
tarkibida berilgan. Erlik haqidagi afsonalar Oltoy turkiylari
o ‘r t a s i d a k e n g t a r q a l g a n va b u d d a v i y l i k t a ’lim o ti
s h a k l l a n i s h i d a
x iz m a t
q ilg a n .
O lto y
t u r k i y l a r i
m i f o l o g i y a s i d a b u d d a q a h r a m o n l a r i h a m d a y e r o s ti
dunyosining obrazlari mavzusi rus olimi A.M. Sagalayev
tadqiqotlarida keng yoritilgan. «Ku tay» afsonasidagi qayta
tug'ilish vujudni yo'qotish, y a ’ni hayvoniyjasaddan odam.
o d am jasadidan hay von jasadiga aylanish animizm h am d a
buddaviylik t a ’limoti belgisidir. Bu ikki afsonani qadimgi
t u r k i y l a r n i n g
d in i y - m i f o l o g i k
t a s a v v u r l a r i n i
mujassamlashtirgan asar sifatida o ‘rganish ahamiyatlidir.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
