|
Ey, dunyodcigi har narsani bilguvchi,
Ey, dengizlarni anglovchi, tog'lardan o ‘ta olguvchi.
Ey, yovlarni yenguvchi do ‘stlari bilan,
Ey, aql-zakovat, bilimi bilan
S im asrorlarni ко ra bilguvchi!
Bizga tofongacha bo 'Igan kunlardan xabarni berdi,
Uzoq safarga chiqdi, lekin xorib qaytdi u.
Turmush mashaqqatin yozdi toshlarga.
Unugni devorlar bilan о ‘radi.
Muqaddas Ennaning nurli ombori
Devor qo ‘ng ‘iralarin ко ‘r, misdan yasalgan go ‘yo.
Ко ‘tarmaga qara tenggiyo ‘q uning...
... Hamma insonlar dan buyuk inson u.
Bu t a ’r if q a h r a m o n c h in d a n bilguvchi - Bilgamish
ekanligiga sh u b h a tu g ‘dirmaydi.
4.
D oston qah ram o n in m g asl ismi Bilgadir.
M ish
esa
o ‘sha davrdagi bobil, xett, ossuriy xalqi o ‘rtasida taniqli
k is h il a r va a f s o n a v iy q a h r a m o n l a r g a n i s b a t a n k eng
q o ila n ilg a n bir belgi.
Mish
k o 'p ro q turli jan g lard a g ‘olib
kelgan, umum an, bahodir, pahlavon kishilarning nom idan
keyin ishlatilgan.
Mish
turkiy xalqlar o i l a s i d a yaratilgan
a y rim q a h r a m o n lik e p o slarid a, m a sa la n , « A lp o m ish » ,
« K u n tu g in is h » d ostonlarida yoki Y u su f Xos Hojibning
« Q u tad g ‘u bilig» asarida o ‘z qadimiyligini lo 'la saqlagan
( 0 ‘gdilmish, 0 ‘zg‘urmish). Bizning m ilo d d a h a m turk
xoqonlari orasida Bilga va mish nomi bilan a talg an lan bor.
M asalan, VI1-VIII asrlarda yashagan turk xoqonlaridan
b i r i n i n g n o m i B ilg ad ir. U 7 3 2 -y ild a v a f o t e t g a n va
turkiylarning m am lakatiga 20 yil xoqonlik qilgan. Yoki
Oltin O 'r d a xoni To'xtam ish nomida shunday belgi mavjud.
180
5. D o s to n q a h r a m o n i n m g n om i Bilgam ish h a m d a
Bilgamis shaklida qo'llanilgan. «S» va «sh» harflarinm g
alm ash in u v i tu rk iy x alq lar tilida saq lan ga n . M a s a la n ,
qirg‘izlarning «Manas» eposi «Manash» deb ham yuritilgan.
«s» va «sh» almashinuvi, xususan, hozirgi qozoq tilida keng
ishlatiladigan hodisadir.
6. «Bilgamish» d o s to n id a x ud o lar obrazi yaratilgan.
Bilgamish m a d a d s o'ra y d ig an Q uyosh xudosining nom i
0 ‘tu. B ilgam ish o 'r m o n g a j o ' n a s h o ld id a n o s m o n g a
q o ‘llarini c h o ‘zib, unga iltijo qiladi:
0 ‘tu, men toqqa ketyapman, sen mening yordamchim
b o ‘l!
T o q q a k e d r k e s m o q q a b o r y a p m a n , sen m e n in g
yordamchim b o ‘l!
D ostonning ak kad nusxasida Quyosh xudosi Shamash
nomi bilan berilgan. 0 ‘tuning turkiy tilga yaqin tom onlari
bor. Birinchidan, 0 ‘tu m a ’lum m a ’n oda o ‘tni, issiqlikni,
h a ro ra tn i anglatadi. Q u y o sh sh u n day xususiyatga ega.
Ikkinchidan, turkiylar islom diniga q ad ar k o 'k k a , osmon
jismlariga sig‘inishgan. Y a ’ni, K o ‘k Tangri turkiylarning
m u q a d d a s d inidir yoki m assagetlarning y a g o n a xudosi
q u y o s h d i r . S h u s a b a b l i Q u y o s h t u r k i y l a r u c h u n
m u q a d d a s d i r . E n g q a d i m g i d a v r l a r d a n Y u s u f X o s
H o jib n in g « Q u ta d g 'u bilig» asarig a ch a Q u y o sh tu rk iy
xalqlarning adabiyotida (so'nggi davr adabiyotlarida ham)
yaxshilik. ezgulikning m u q ad d as obrazi sifatida aks etdi.
K o'kni ulug'lash, k o ‘kni Tangri deb tushunish barcha
turkiy xalqlarga xos xususiyatdir. Masalan. qadimgi buryat
va m o ‘g‘ul mifologiyasida ham boqiy K o ‘k osmon - Xuxe
M u n x e n te n g ri in s o n n i q o ‘riq la y d ig a n k u c h s if a tid a
tasvirlangan. Bu esa shumer mifologiyasidagi osmon xudosi
An, Oy xudosi N a n n a r va boshqa sayyoralar t o ‘g ‘risida
berilgan tasvirlarga mushtarakdir.
181
« B ilg am ish » d o s t o n i d a va s h u m e r m if o lo g iy a s id a
0 ‘tnapishtim obrazi uchraydi. Rivoyat qilishlaricha, dunyoni
t o ‘fon bosganida faqat diyonatli 0 ‘tnapishtimdan boshqa
o dam lar halok b o ia d i. U xudo Enkining maslahati asosida
h am m a joyi berkitilgan quti yasab, oilasi va xizmatkorlari
bilan om on qoladi (bu rivoyat tu rk iy lar otasi N u h n in g
kemasini ham eslatadi). D unyoda bir kishi ham sog‘-salomal
qolmagan t o ‘fondan jo n saqlash balo-qazolardan toblanish
belgisidir. Bunday odamlarga nisbatan hozirda ham « o ‘tda
yonmas», «olovda pishgan» iboralari qo'llaniladi. 0 ‘tda
pishdim nomi o ‘zbek tilidagi «o‘tda pishmoq»ning m a ’nosiga
yaqin anglashiladiki, bu qahram on harakatiga mos lushadi.
Shumerlar osmon davlatida yashaydigan xudolarni sut,
non, kiyim-bosh bilan t a ’minlash zarur, deb tushunadi. Shu
sababli donishmandlik xudosi Enki loydan odam yasaydi.
Bu shumerlar edi. Bilgamish ham loydan yasalgan. Odamlar
o s m o n dag i o ‘z ra h n a m o la rig a sig‘inishi, ularga zaruriy
narsalarni tayyorlab berishi va buning uchun m ehnat qilishi
kerak edi. Shumer xalqining mifologiyasidagi bu t a ’limot
K o ‘k Tangri dini haqidagi tushunchadan uzoq emas.
S h u m e r l a r n i n g « B ilg a m ish » r u h i d a g i y a n a b ir
qahram onlik eposi Etana nomi bilan bog'lanadi. Etana ham
Bilgamish singari inson umrini yashartiradiga mo'jizaviy
o ‘tni qidiradi. U o ‘tni axtarib, burgutning b o ‘yniga minadi,
osmonning o ‘n t o ‘rtinchi qavatiga ko'tariladi. Etana pastga
qaraydiyu, yuragi uvushib ketadi. Yer sira k o ‘rinmas edi.
Shunda vahimaga tushib. qo'lini burgutning bo'ynidan olib
yuboradi va yerga qulaganicha halok b o ia d i. 0 ‘zbek tilida
«etana polvon», «etanasi chiqib» kabi birikmalar, kinoyali
g a p la r y o 'q emas. Bu s o 'z la rn in g m a ’nosi sh u m eriylar
qahram oni Etana polvon harakatiga yaqinligi bilan e’tiborni
tortadi.
E tan a haqidagi d osto n n in g asosiy voqeasi insonning
b urg u tga minib uchishidir. Qushlar yordam ida osmonga
182
parvoz etish voqealari qadimgi turkiy eposlarda, jumladan,
« G o ‘r o ‘g‘li» turkumidagi dostonlarda, «Semurg1» afsonasida
yoki Nosiriddin Rabg'uziyning «Qissai R a b g ‘uziy» asarida
tasvirlangan.
Shum er xalqi ja h o n antik adabiyotining ilk asoschisidir.
Bu x a lq d a n b iz g ach a k o 'p l a b lirik s h e ’rla r, m a sa lla r,
xudolar s h a ’niga bitilgan qasidalar yetib kelgan.
Shunday qilib, shumer adabiyoti tilini, asarlarida aks
etgan diniy t a ’limot, urf-odatlarni keyingi asrlarda yashagan
turkiy xalqlarga o'xshashlik tom onlari bor, deb hisoblash
mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
