Bog'liq abdurashid abdurahmonov turkiy adabiyotning qadimgi davri
ut-tavorix» (X I I I asr), M irzo U lug'bekning « T o 'rt ulus tarixi», Abulg 'ozi Bahodirxonning «Shajarai turk», «Shajarai tarokim a», Hasan A to Abushiyning «Turkiy qavmlar tarixi» kabi asarlarida bu masala tarixiy nuqtai nazardan chuqur yoritilgan. Turkiy xalqlarning ibtidoiy shakllanish davrlari - qavmlarga nom qo ‘yish, ularga dono urug ' boshlig ‘ining otalik qilishi ko 'p la b badiiy asarlarda o 'z ifodasini topgan. Bu o'rinda «O 'g'uznom a», «Q o'rqut ota kitobi», «Turk xoqoni Shu va Iskandar» ( M ahm ud Koshg 'ariyning «Devonu lug 'otit turk» kitobida saqlangan syujet asosida) kabi dostonlar turkiy xalqlar og 'zaki ijodining qadimgi davrlarini yoritishda muhim adabiy manba sanaladi. V. M iloddan avvalgi V II asrlarda skif-kim m erla m in g hukmdorlaridan biri Prototey, otasi Paritiy bo ‘Igan. Paritiy ossuriy tarixchilarining ma ’lumotiga ко ‘ra Go ‘g ( Gog) ning о ‘g ‘lidir. Go ‘g va M a g o ‘g -
Ya ’ju j- M a ju jla r tu r k iy qavmlarning eng jangovar urug'laridan sanalib, shimoldagi davlatda hukm ronlik qilishgan va VIII- V II asrlarda Kichik O siy o d a g i d e y a r li b a rch a d a v la tla r n i iz m la r ig a bo 'ysundirishgan. Yunon va ossuriy tarixchilari skiflarning ulkan sarkardasi sifatida tan olingan M adini Prototeyning о 'g 'li deb bilishadi. M adi esa uzoq asrlar davomida turkiy adabiyotda Alp Er To ‘nga.forsiy adabiyotda Afrosiyob nomi bilan tasvirlangan qahram onning ta rixd a g i prototipidir. D em ak, bu qahramon fa o liy a ti bilan bog'langan tur кит rivoyatlar, afsonalar va dostonlar turkiy adabiyotning qadimgi davrlarini tiklashda boy yodgorlik hisoblanadi. VI. O 'rxu n-E n aso y toshbitiklar ining topilishi qadim gi tu rk iy yo zm a a d a b iy o t m a vju d b o 'lg a n lig in in g beqiyos namunasidir. Bu bitiklarda aks etgan badiiy tasvir, g ‘oya xalq og 'zaki ijodida yaratilgan asarlar bilan hamohang turadi. Osmonni muqaddas Tangri deb tushunish turkiylar uchun hamma davrlarga xo s xususiyat b o ‘Igan va islomgacha bu ta 'limot о 'z qim m atini yo ‘qotmagan. VII. M ilodim izning I I I asridan boshlab moniylik, VIII asrning ikkin ch i ya rm idan b ud d a viylik oqim idagi tu rkiy adabiyotning yuzaga kelishi yozm a adabiyot shakllanishiga ham asos bo 'Idi. Turk olimi R eshidR ahm et Aratning tasnifiga k o 'r a , qa d im g i tu r k iy y o z m a a d a b iy o tg a asos so lgan 9
shoirlarning hayoti va ijodi to 'g'risida quyidagi m a ’lumotlar saqlanib qolgan. 1. Aprinchur Tegin (ikk i s h e ’ri bilan taniqlidir). 2. Kul Tarxon (yolg'iz nomigina saqlangan). 3.
S in g k u S eli Tutting (T u rk о ‘Ikalari va ularning ко ‘lami kengligidan bahsyuritgan m ashhur Chin sa yyoh i H usn-Tsaligning sayohatnom asini о ‘ninchi asrning birinchi yarm ida turkchaga ustalik bilan tarjima qilgan shoirdir. Bu tarjima Parij m illiy kutubxonasida saqlanadi). 4. K i-ki ( Burxan-Budda muhitida yetishgan bu s h o ir n in g i k k i s h e ’ri s a q la n g a n ) . 5. P r a ty a n -S h ir i (Sanskritchadan tarjima qilgan, lekin shoirning turkcha ismi saqlanm agan). 6. Asig Tutung (birgina to'rtlikning ichida nomi keltirilib o'tila d i). 7.
Chusuya Tutung (Burxon muhitida y e tish g a n bu sh oirning « G evezelik B o 'y a si» bir s h e ’ri