Alisher navoiy nom idagi samarqand davlat um versiteti a bdu r ash id a b d u r a h m o n o V



Download 7,93 Mb.
Pdf ko'rish
bet6/190
Sana16.03.2022
Hajmi7,93 Mb.
#496288
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   190
Bog'liq
abdurashid abdurahmonov turkiy adabiyotning qadimgi davri

m avjuddir). 8. Kalim K ey si (B urxon rahbarlari avlodidan
sanalgan bu shoirning birgina she ’ri saqlangan). 9. Chuchu
( «Devonu lug ‘otit turk»da nomi keltirilgan bu shoirning hech
qanday asari saqlanib qolmagan. Balki koshq ‘arliklar tilidan
yozib olingan ajoyib о 'git va о ‘maklarning bir qismi bu shoirga
tegishlidir ).
O 'zb ek adabiyotshunosligida turkiy adabiyotning antik
davrini belgilash masalasiga birinchilardan b o ‘lib professor
A b d u r a u f F itra t k irish g a n edi. U « O 'z b e k a d a b iy o ti
namunalari» kitobida o'zbek adabiyotining dastlabki davrini
«Qabilaviy adabiyot» deb hisoblaydi. UningJikricha, qabilaviy
adabiyotning eng muhim ко ‘rinishi doston adabiyotidir. Bu
o'rinda и «Chistoni Eligbek hikoyasi», «Alpomish» dostoni,
M ahm ud Koshg 'ariyning «Devonu lug 'otit turk» kitobidan
«Y o z o'yinlari» (6 ta to 'r tlik ), «Ovdan urushqa» (12 ta
t o ‘rtlik)n i ko'rsatadi. Ikkinchi dcivrni esa «Feodallik davri
a d a b iy o ti» deb n o m la yd i va unga V I I I asr dan islo m iy
adabiyotgacha bo'Igan davrni asos qilib oladi. Ikkinchi davr
adabiyoti namunalari qatoriga esa О 'rxun
j
'ozuvlaridagi adabiy
parchalar, «Alp Er To'nga» marsiyasi (8 la to'rtlik), «Yoz
haqida» (5 ta to'rtlik) hamda «Qo'rqut ota kitobi» dostoni,
shuningdek, «D evonu lu g 'o tit turk»dan a x lo q iy -ta ’lim iy
xususiyatga ega bo 'Igan she ’riy parchalar kiritilgan. Fitrat
a 'zbek adabiyoti tarixi ning uchinchi davrini «Savdo sarmoyasi
davri adabiyoti» deb ataydi hamda uning namunusi sifatida
10


Y usuf Xos Hojibning «Qutadg'u bilig», A hm ad Yugnakiyning
«Hihbatul haqoyiq» va o'zbek m um toz adabiyotida so'nggi
asrlarda yaratilgan o'nlab asarlardanparchalar beradi.
Islomgacha bo ‘Igan turkiy xalqlar og 'zaki ijodini alohida
davr sifatida о ‘rganish dolzarb masaladir. Chunki bu davrda
turkiylar о 'rtasida diniy e ’tiqodlar boshqachaligi, qavmlar
shakllanish davrini о 'taganligi, m ifologik tasavvurlarda jahon
xalqlari bilan um um iy о ‘xshashlik holatlari mavjudligi badiiy
ad ab iyo td a gi g 'o y a v iy yo 'n a lish o 'zig a xo s tarzda r o 'y
b e r g a n lig in i k o 'r s a ta d i. T u r k o lim i A h m e d Q a b o q li
islom gacha bo'lgan turk adabiyotini to 'r t davrga bo lib
o 'r g a n is h n i m a q sa d g a m u v o fiq deb h iso b la y d i. U
davrlashtirish tam oyiliga tu rk qavm lari va davlatlarining
tarixda tutgan о ‘m i nuqtai nazaridan yondashadi:
1. 
Saka turklar davri (miloddan avvalgi V II-IIasrlar).
2. 
Xun (K un) turklari davri (miloddan avvalgi I I I va
milodimizning I I asri).
3. 
Ко ‘к turklar davri (552- 745-yillar).
4. 
Uyg ‘urlar davri ( 745-840-yillar).
B iz n in g n a z a rim iz d a , tu r k iy a d a b iy o tn i b u n d a y
davrlash tirish , birinchidan, uning ta r ix iy qatlam lcirini
unutishga sabab bo'ladi, ikkinchidan, qadim gi davrlarda
turkiylarning jah on xa lqlari m adaniyati, adabiyoti bilan
m ushtaraklik tomonlarini ochib berishga m onelik qiladi.
Qadimgi turkiy adabiyot davri haqida fik r yuritilganda,
albatta, M arkaziy Osiyoda turkiy xalqlar bilan yonm a-yon
yashagan, bu hududdagi m adaniyatniyaratishda birga xizm at
qilgan boshqa xalqlarning turmush tarzi va adabiyotiga ham
murojaat etish kerak. Masalan, «А vesto» zardushtiylik nuqtai
nazaridan ко 'p xalqlarga bir о ‘Ichamda xizm at qiladi.
Fanda adabiyotlar tarixi ijtim oiy-siyosiy hayot va adabiy
jarayondagi о ‘zgarishlarga tayanilgan holda turli davrlarga
bo ‘lib о ‘rganilgan. Albatta, turkiy adabiyot tarixining qadimgi
davrlari b o 'yic h a to'plangcin adabiy m anbalar ham uni
turlicha davrlashtirish imkonini beradi. Uni shurtli tarzda uch
davrga bo'lish mumkin:
1. 
T u r k iy qa vm la rn in g s h a k lla n ish davri a d a b iy o ti
(miloddan avvalgi V11 asrlar dan toshbitiklargacha) bo'lgan
da vr.


2. Turkiy xalqlar og ‘zaki ijodining jahon Xalqlari adabiyoti
bilan m ushtaraklik, y a ’ni miloddan avvalgi uch minginchi
yillardan V III asrlargacha bo ‘Igan davr.
3. T u r k iy a d a b iy o td a ya n g i, y a ’ni O 'r x u n -E n a s o y
yodgorliklari y o k i «qabr toshlari» davri adabiyoti.
M a zku r qo ‘llanma yaratilishiga ana shu uch davr asos
bo ‘Idi va bu dcivlarga tegishli adabiy m atnlar 6 qismga bo ‘lib
, о ‘rganildi. «T urkiy adabiyotning qadimgi davri»da adabiy
m atnlar ко ‘proq keltirildi. Chunki bu matnlarning ко ‘pchiligi
shu paytgacha m avjud darslik-qo ‘llanmalarda uchramaydi.
Ba ’zilari esa to 'Idirildi va yangicha tahlil etildi. Shuningdek,
kitobda berilgan ayrim adabiy m atnlar kam nusxada yo ki
jurnal variantida chop etilgani bois talabalar to ‘la darajada
xabardor emaslar. Shu jihatdan qaraganda, kitob о ‘ziga xos
о ‘quv-xrestom atiya vazifasini ham о ‘taydi.
Turkiy xalqlar og 'za ki ijodidayaratilgan asarlar orasida
um um iy turkiy, shu bilan birga m a ’lum bir turkiy xalqlar
qahramonligi, orzu-umidlari natijasida yuzaga kelgan yetu k
eposlar mavjud. M azkur qo'llanma filologiya fa ku ltetlarida
«О ‘zbek adabiyoti tarixi» yo ‘nalishi bo ‘yicha olib boriladigan
ix tis o s k u r s i h am da ta n la n m a fa n la r m a sh g 'u lo tla rig a
mo 'Ijallangan. Dars socitlari hamda qo 'llanmci hajmidan kelib
chiqib, barcha turkiy xalqlar og 'zaki ijodi to ‘g 'risida keng
ma ’lumot berish im konibo 'Imadi. Masalan, qozoqlarning «Er
targ'in» , x a k a sla rn in g «O ltin arig'», o lto yla rn in g « A y
kuchin» dostonlari ham g ‘oyaviy-badiiy qim m atiga ко 'ra
ye tu k asarlardir. Shu sababli qo llcmmaga tahlili y o k i m atni
kiritilm agan boshqa eposlar ham m ustaqil mashg ‘ulotlarda
о ‘rganilishi ко zda tutilgan.
Q o ‘lla n m a y u z a g a k e lis h id a o 'z in in g x o lis o n a
m a s la h a tla r in i. a y a m a g a n a k a d e m ik B. V a lix o ‘ja y e v ,
professorlar N.Rahm onov, B .To'xliyev, I.K .M irzayevlarga
m u a iiif o'zining sam im iy minnatdorchiligini bildiradi.


B I R I N C H I Q I S M

Download 7,93 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   190




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish