|
2.4. Bolalarning morfofunktsional nrivojlanish xususiyatlari
7
yoshdan 12 yoshgacha bo’lgan o’g’il va qiz bolalar orasida fiziologik farqlar deyarli
bo’lmaydi. Ushbu yoshdagi o’quvchilarning jismoniy tarbiyasi bilan shug’ullanganda quyidagi
asosiy holatlarni yodda tutish kerak: bolalarning asab tizimi hali rivojlanayotgan bo’ladi, tana
skeleti suyaklari to’la rivojlanmagan va mustahkam bo’lmaydi, gormonlar organizm rivojlanishiga
ta’sir ko’rsatadi, qon aylanish organlari katta zaxira quvvatiga ega bo’ladi.
Asab tizimi
organizm yaxshi faoliyatini ta’minlash uchun muhim ahamiyatga ega bo’ladi.
Asab tizimi inson organizmida sodir bo’ladigan barcha jarayonlarni boshqaradi. Insonning asab
tizimi uning butun hayoti davomida o’zgarib boradi. Asab hujayralari qayta tiklanmasligi barchaga
ma’lum. Zararlangan asab to’qimasi yangitdan hosil bo’lishi mumkin, ammo asab hujayrasi buzilsa,
asab faoliyati to’xtaydi.
Butun hayotimiz davomida tug’ilgan paytimizdagi miya hujayralari bilan yashashimiz kerak
bo’ladi. Ammo miyaning o’zi tug’ilgan paytda tanaga nisbatan ancha katta bo’lsa ham baribir,
funktsionallik nuqtai nazardan, u hali rivojlanmagan bo’ladi. Ayniqsa, bosh miya qobig’i, ya’ni
harakatlarni boshqarish bilan bog’liq qismi shakllanishiga ko’p vaqt sarflanadi. Shuning uchun bola
asablar va muskullar o’rtasida to’la uyg’unlikni talab etuvchi murakkab mashqlarni bajara olishini
kutish kerak emas, chunki u buning uchun hali fiziologik etilmagan. Bola murakkab harakatlarni
bajarish texnikasini egallab oladigan bo’lishi uchun ko’p vaqt o’tishi kerak. Bu qisman bolaning
sezgilariga ham taalluqlidir. Bolalar bajara olmagan mashqlar psixik hamda jismoniy toliqtiradi,
hatto muskullarga yuklamalarni yoqtirmay qolishlari ham mumkin.
6 va 8 yoshlar
orasida bola organizmida o’smirlik tez o’sish davri deb ataladi. Bolaning bo’yi
nisbatan tez o’sishi va asta-sekin og’irligi o’sib borishi sababli bu davrda funktsional imkoniyatlari
pasayadi, asab tizimi esa jismoniy rivojlanishi ortidan eta olmaydi.
8
yoshdan boshlab, to o ’tish davrigacha
odatda, bolaning bo’yi nisbatan sekin o’sadi,
tananing gorizontaliga o’sishi esa bir muncha tezroq boradi. Ushbu davrda harakatlarni boshqarish
qobiliyati ancha yaxshilanadi. Bolaning asab-muskulli tizimi (koordinatsiya(moslashuvchanligi),
texnika) birinchi 5 yilda katta insonning umumiy asab-muskulli tayyorgarligining taxminan 30
foizini tashkil etadi, 12 Yosh ko’rsatkichi da esa - 90% (texnik ko’nikmalarini egallash) dan iborat
bo’ladi. Shuning uchun 5-12 yoshli bolalar iloji boricha, ko’proq standart harakatlarni o’zlashtirib,
har tomonlama jismoniy tayyorgarlik olishlari kerak. Ushbu davrda qanchalik ko’p sonli harakatlar
o’zlashtirilsa, keyinchalik harakatlar maxsus texnikasini o’zlashtirish shunchalik oson bo’ladi.
12 yoshdan 18 yoshgacha
harakatlarning beixtiyor bajarilishi sodir bo’ladi. Tayanch-
harakatlanish apparati etarlicha shakllanmaganligi sababli bolalar katta tashqi yuklamalardan
foydalanib, kuch ishlatib mashqlar bajarishlari mumkin emas. Yuklamalar qanchalik katta va uzoq
ta’sir ko’rsatsa, bolaning tayanch-harakatlanish apparati shunchalik zararlanadi. Jismoniy faollik
bezlarning ichki sekretsiya gormonlarini ishlab chiqarishini kuchaytirishi, ular o’z navbatida, butun
organizmni rivojlanishiga yordam berishi barchaga ma’lum.
Bolalikda jismoniy faollikning nafaqat muskullar va tayanch-harakatlanish apparati
rivojlanishi uchun balki yurak, o’pka hamda boshqa organlar ishlashi uchun ahamiyati kattaligini
yoddan chiqarmaslik kerak.
S o g ’lom insonning,
ayniqsa, bolalarning yuragi va qon tomirlari katta zaxira quvvatiga ega
bo’ladi. Bolalar hech qanday toliqish belgilari namoyon bo’lmasdan kun bo’yi yugurishlari,
o’ynashlari mumkin. Bolaning yuragi kattaligi jismoniy faolligi darajasiga bog’liq bo’ladi.
Yurakning va qon tomirlarining katta zaxira quvvati bolalar qisqa vaqt davomida tiklanish
qobiliyatlariga ega bo’lishlarida, ya’ni jismoniy harakatlardan so’ng ularning yurak urishlari tezda
odatiy holatga kelishida namoyon bo’ladi. Kichik maktab Yosh ko’rsatkichi dagi bolalar ko’pchilik
hollarda yuqori qo’zg’aluvchanlik jarayonlariga ega bo’ladilar, shuning uchun ularni chidamlilik
talab qiluvchi katta jismoniy yuklamalarni bajarishlariga yo’l qo’yish mumkin emas.
Chidamlilikni rivojlantirish uchun koptok bilan turli o’yinlar, estafetalar, kichik yuklamalar
bilan qisqa va uzoq masofaga yugurish mashqlari o’tkazish kerak. Har bir mashq turi o’zining
yo’nalishini yo’qotmasligi kerak.
Ratsional harakatlanish tartibi faqatgina hajmi bilan emas, balki o’quvchilarning harakatlanish
faolligi mazmuni bilan ham belgilanadi. O ’quv va uzaytirilgan kun rejimida jismoniy tarbiya-
sog’lomlashtirish barcha shakllarini qo’llash o’quv yili, choragi, haftasi davomida aqliy faolligiga
yaxshi ta’sir ko’rsatadi, harakatlanish faolligini oshiradi, jismoniy ish bajarish qobiliyatini
yaxshilaydi.
Nazorat savollari:
1. Nima uchun bola murakkab mashqlarni bajara olmaydi?
2. Qaysi davrda organizmda o’zgarishlar - o’smirlik o’sishi tezlashishi sodir bo’ladi?
3. Qaysi Yosh ko’rsatkichi davrida iloji boricha, ko’proq standart harakatlarni o’zlashtirib,
har tomonlama jismoniy tayyorgarlik zarur bo’ladi?
4. Qaysi Yosh ko’rsatkichi da harakatlarni beixtiyoriy bajarish sodir bo’ladi?
5. Nima uchun katta tashqi yuklamalardan foydalanib, kuch ishlatadigan mashqlar bolalarga
mumkin emas?
6. Nima uchun kichik maktab Yosh ko’rsatkichi dagi bolalarni chidamlilikka katta jismoniy
yuklamalar mumkin emas?
7. Jismoniy tarbiya-sog’lomlashtirish ishlari qaysi shakllari aqliy ish bajarish qobiliyati
faoliyatiga yaxshi ta'sir ko'rsatadi?
Do'stlaringiz bilan baham: |
