Agrokimyo va tuproqshunoslik

Tuprok, paydo kiluvchi ona jinslar,
kelib chikishi va takribiga kura juda 
xilma-xil, YEvropa(
Yevropa haqida referat
) kismi va garbiy Sibir past-tekisligida 
turli mexanik tarkibili morena va muz yotkiziklari, Sharkiy Sibirda tub jinslar va 
chukindi jinslarning elyuvial - delyuvial yotkiziklaridan iborat. Butun zonaning daryo 
soxillarida kadimgi va xozirgi zamoy allyuvial yotkiziklari asosiy axamiyatga ega. 
Zonada 
tarkalgan 
ona 
jinslarning 
kupchiligi 
karbonatsiz 
bulishi 
xarakterli.Usimliklari. 
Bu 
zonaning 
usimliklari 
urmon.utsimon 
utlok 
va 
botkok formasiyalardam tashkil topgan. Urmonlar mazkur zonannng kupchilik 
kismida tashkil etadi. Zonaning urmonlari turlicha kalinlikda bulib daraxt turlari xam 
xar xil. Zonaning shimoliy tayga kismida, kora karagay, dub, kanday, tog terak, lipa, 
zarang, kedr va karagaydan iborat nina bargli daraxtlar, janubga tomon buta 
usimliklari, sovuk; va botkoklikda joylashgan moslashgan kayin va tog terak singari 
daraxtlar siyraklashib borib, ular urnida xar xil karagaylardan iborat kalin zich baland 
urmonlar paydo buladi.
Podzol tuproklar asosan igna bargli urmonlar va tayga moxli urmonlar ostida 
shakllanadi. Bu tuprok turi profilining kelib chikishi podzollanish va ellyuvial 
gleylanish jarayonlari bilan borlik. Podzol va gleyli podzol tuproklar maydoni 132 
mln.gektar. Podzol tuproklar 3 tipchaga gleyli podzol, podzol va chimli podzol 
tipchalarga bulinadi. Podzol tuprok atamasi ruscha "podzol" - "kul rang" sutdan 
olingan va 1-chi bulib V.V.Dokuchaev 1873 yilda ilmiy adabiyotlarga kiritgan. 
Podzol tuproklarning kelib chikishi xakidagi kator faraz va nazariyalar 
V.V.Dokuchaev, PA.Mostichev va N.M.Sibirsev tomonidan ishlab chikilgap bulib, 
ularning fikricha bu tuproklar urmon usimliklari ishtirokida xosil buladigan chirindi 
kislotalarining ta'sirida shakllanadi. Keyinchalik podzollanish jarayoni xakida 
K.K.Gedroys va V.R.Vilyamsning karashlari yuzaga keldi. K.K.Gedroys buyicha 
podzollanishning eng muxim omili suvdagi vodorod ionlari xisoblanadi.
V.R.Vilyams podzollanish jarayonvni urmon tushamasining zamburuglar 
ta'sirida chirishidan xosil buladigan uziga xos-spesifik organik kislota ya'ni kren 
kislotasi ta'sirida yuzaga keladi deb kursatadi.Podzollanish jarayoni xakidagi xozirgi 

---

185 
zamon karashlar. I.V.Tyurin, N.P.Remezov, S.P.Yarkov, AA.Rode. V.V.Ponomareva 
va boshka olimlarning asarlarida yanada rivojlantirildi. Podzollanish jarayonlari 
natijasida tuprok profilida il (loyka) zarrachalari fraksiyalarining tarkalishida uziga 
xos konuniyat yuzaga keladi. Odatda podzol (A2) gorizontda 0,001 mm dan kichik 
zarrachalar 15 % nv.illyuzial (V) gorizontda esa 36-37 % ni tashkil etadi. Podzol 
tuproklarda gumus 1-4 % bulib,uning tarkibida fulvo kislota asosiy urinni egallayadi.
Bu tuproklarda usimliklar uchun zarur ozik moddalar (N , R, K,) mikdori x,am 
kam. Nokulay fizik-kimyoviy xossalarga ega. A A katlami kuchli kistotali rN-4,0-4,8. 
Yukori gorizontlarida singdirish sigami past 100 g tuprokda 8-11 mg ekv. 
Asoslar bilan tuyinganlik darajasi A - gorizontda 21, a " gorizontda 20, V-
gorizontda 46-73 % ni tashkil etadi. Strukturasi yaxshi ifodalanmagan bulib, salbiy 
xususiyatlarni yaxshilash uchun erlarni oxaklash va ugitlardan samarali foydalanish 
lozim. 
Podzol tuproklar uzining kator belgilari asosida aloxida turlarga bulinadi. 
Jumaladan, podzollanish darajasiga kura: oz podzollashgan va podzol
(A } gorizonti dorsimon shaklda ifodalangan va uvokli strukturaga ega. 
Urtacha podzollashgan - A gorizonti yaxlit xolda ifodalangan bulib, plitasimon yoki 
plitasimon - uvokli strukturali: kuchli podzollashgan - A gorizonti yaxlit bulib, 
sochilma - yaproksimon yoki tangachasimon strukturali: podzollar - A gorizonti 
yaxlit, okish, unsimon. 
2.
Chimli tuproklar turli tarkibli xar kanday ona jinslarda utlok utsimon usimliklar 
ta'sirida xosil buladi-Asosan, Boltikbuyi jumxuriyatlari, Arxangelsk, Lenigrad, 
Moskva, Yokutiston, Sharkiy Sibir va Uzok sharkda tarkalgan bulib, maydoni 9 
mln.ga.shundan 5 mln gektari Kimchatkova Sharkiy Sibir va Uzok Sharkda tarkalgan 

---

186 
bulib, maydoni 9 mln ga, shundan 5 mln gektari Kamchatka va Sharkiy 
Sibirda.Chimli tuprok atamasi birinchi bulib V.V.Dokuchaev tomonidan ilmiy 
adabiyotlarga kiritilgan bulib, "chimli tuproklarning paydo bulish jarayoni xakidagi 
nazariyani V.R.Vilyams va I.V.Tyurinlar ishlab chikkan.Chimli tuproklarning paydo 
bulish jarayonida ayniksa utlok - pichan va utlok - dasht usimliklarining roli 
katta.Utsimon usimlilkar ta'sirida tuprokda gumus va boshka ozik moddalar 
tuplanishi bilan bir katorda tuprokning fizik-kimyoviy(
 Kimyoviy ifloslanish
) va fizik 
xossalari xam yaxshilanadi, mikrobiologik jarayonlar kuchayib, tuprok unumdorligi 
yuzaga keladi. 
Chimli tuproklar: chim - karbonatli, chim-gleyli va chimli litorei kabi 
tipchalarga bulinadi.Chim - karbonatli tuproklar tarkibida kalsiy karbonat birikmalari 
kup bulgan (oxak, mergel va boshka) jinslarda xosil buladi va yuviladigan suv rejimi 
tipiga ega.Chimli gleyli tuproklar yuza va sizot suvlari bilan uta namlanadigan va 
tuprok eritmasida kalsiy bulgan sharoitda yuzaga keladi.Chim - karbonatli va chim - 
gleyli tuproklarning profili kuyidagicha tuzilgan: A - chimli gorizont: A - gumusli, 
buzgish yoki tuk kulrang tusli gorizont: kalinligi 10-34 sm.uvokli strukturaga ega: V - 
utuvchi gorizont va S - tuprok paydo kiluvchi jinslardan iborat. Bu tuproklarda 
gumus 3-14 % bulib, gumin kislotasi kup.Chimli-litogen tuproklar tarkibida kalsiy va 
magniy silikatlar kup saklangan va temirga boy ellyuviy jinslarda 
shakllangan. Bu tuproklar Urta Sibirda keng tarkalgan.