Meliorasiya asosiy gruppaga bo’linadi: 1) suv rejimi noqulay (botqok va o’ta nam hamda dasht va quruq cho’l) yerlar meliorasiya

§3.4. QISHLOQ XO’JALIK EKINLARINI SUG’ORISHGA QO’YILADIGAN AGROTEXNIK TALABLAR
§3.5. QISHLOQ XO’JALIK EKINLARINI SUG’ORISHTEXNOLOGIYASI
§3.6. G’O’ZALARNI CHEKANKA VA DEFOLYASIYA QILISH TEXNOLOGIYASI Chekanka
§3.3. QISHLOQ XO’JALIK MELIORASIYASI
Meliorasiya (lat. melioratio-yaxshilash) - yerni tubdan yaxshilashga qaratilgan tashkiliy-xo’jalik va texnika tadbirlari (43-rasm). Meliorasiya katta maydonlarda barcha tabiiy sharoitni odamning xo’jalik faoliyati uchun foydali tomonga qarab o’zgartirish, foydali o’simlik va hayvonlar uchun tuproqda qulay suv, havo, issiqlik hamda oziq, rejimini, atmosferaning yerga yaqin qatlamida esa havoning namliq issiklik va harakatlanish rejimini vujudga keltirish, joyni sog’lomlashtirish hamda tabiiy muhitni yaxshilash imkonini beradi. Meliorasiya qishloq xo’jaligi samaradorligini oshirishning asosiy omilidir.
Meliorasiya 3. asosiy gruppaga bo’linadi: 1) suv rejimi noqulay (botqok va o’ta nam hamda dasht va quruq cho’l) yerlar meliorasiya; 2) kimyoviy va fizik xususiyatlari noqulay (shurxoq shurtob, kislotali, qumli va boshqa) yerlar meliorasiya; 3) suv yoki shamolning mexaniq ta’sirida yomonlashgan yerlar meliorasiya.

Birinchi gruppa meliorasiya(botqoqliq botqoqlashgan va vaqtincha o’ta nam yerlar meliorasiya) tuproq. aerasiyasini kuchaytirishga, temperatura rejimini yaxshilashga, organik moddalarnipg parchalanishida aerob jarayonlarni hosil qilishga qaratilgan. Tuproqdagi ortiqcha namni chiqarib tashlash, suv rejimini tartibga solish, tuproq, strukturasini yaxshilash bilan amalga oshiriladi. Uta nam yerlarni quritishda turli gidrotexnika usullari qo’llaniladi.

Zax qochirish (yoki sho’r yuvish) inshootlari (zax qochirish tarmoqlari) vositasida tuproqdagi ortiqcha suv chiqarib yuborilib, yerning zaxlanish va sho’rlanish xavfi bartaraf qilinadi. Bunda, asosan, kollektor zovur tarmoklar deb ataladigan inshootlar qo’llaniladi.

Qurg’oqchil tumanlarda o’simliklarning rivojlanishiga kerakli nam zapasi yaratish uchun cyg’orish suvlari keltirish, bug’lanishni hamda tuproq, eritmasi komsentrasiyasini kamaytirish ishlari amalga oshiriladi, tabiiy resurslar (qor va yomgir suvlarinn ushlab qolish, ixota daraxtzorlari barpo etish, almashlab ekishni to’g’ri tashkil qilish)dan to’liq foydalanish tadbirlari ko’riladi. Xo’jalikka yaroqli tabiiy suv manbalari bo’lmagan tumanlarda sun’iy suv manbalari tashkil qilinadi. Bu gruppadagi meliorasiyada qo’llaniladigai asosiy irrigasiya inshootlari: suv olish (asosiy), suv eltish (magistral, xo’jaliklararo va xo’jalik ichidagi kanallar yoki quvurlar), suv taqsimlash kanallari (yoki quvurlari), shoxobcha ariqlar yoki taqsimlash quvurlari. Manba (daryo, ko’l, suv ombori va b.)dan suv, dastlab, suv olish inshooti yordamida magistral kanalga, undan rostlash inshootlari (shlyuz-regulyatorlar) vositasida xo’jaliklar aro kanallarga (yoki quvurlarga), ulardan (yoki bevosita magistral kanaldan) xo’jalikdagi kanalga o’tadi, so’ngra shoxobcha ariqlar orqali o’qariq, egat, pol va taxtalarga taqsimlanadi.

Ikkinchi gruppa Meliorasiya (sho’rlangan yerlar Meliorasiya), asosan, tuproqdagi zararli tuzlarni sho’r yuvish orqali chiqarib yuborishga, almashlab ekishni to’g’ri tashkil etib, tuproq, strukturasini yaxshilashga qaratilgan. Ba’zi kimyoviy meliorantlar (gips, kalsiy xlorid, temir sulfat, sulfat kislota va boshqa) tuproqdagi ekin uchun eng zararli tuz - sodani yo’qotishga yordam beradi. Kislotali tuproqlar unumdorligini oshirish uchun gipslanadi, qumloq tuproqlarga ko’p organik o’g’it solinadi, siderat ekiladi, og’ir tuproqlarga qum solinadi, past baland yerlar tekislanadi.

Uchinchi gruppa meliorasiyasi tuproqdi suv yuvib ketishining oldini olish, shamol va qum bosishiga, grunt surilishiga qarshi kurashdan iborat. meliorasiyaning bu gruppasi qishloq xo’jaligidagina emas, balki har xil qurilishlar (yul, sanoat, kommunal qurilishlar)da suv va shamol yomon ta’sir ko’rsatadigan joylarda ham qo’llaniladi. Bu xil meliorasiya yer usti yeki yer osti suvlarining miqdori va oqish tezligini kamaytirishga, tuproqning eroziyaga chidamligini oshirish va boshqalarga qaratiladi. Bu vazifalar o’rmon agromeliorasiya kompleksi va gidrotexnika tadbirlari sistemasi asosida amalga oshiriladi.

Sug’oriladigan yerlarda paxta hosildorligini jadal oshirishga to’sqinlik qiladigan sabablardan biri meliorativ jihatdan nobop yerlarning mavjudligidir. Ba’zi sug’oriladigan paxtachilik tumanlarda tuproqning mavsumiy shurlanishini to’la bartaraf qilishga erishilganicha yo’q. Tuproqning mavsumiy sho’rlanishini bartaraf qilish bo’yicha kompleks ishlarni amalga oshiriladigan yerlar maydoni O’zbekistonda 1 mln, ortiq gektar yerni tashkil qiladi. Paxtachilik zonasidagi sug’orishga mo’ljallangan hamma yangi yerlarning taxminan 80-85%i sho’rlanish darajasi turlichaligi yoki shurlanishga moyilligi hisobga olinsa, meliorasiyalashga muxtoj yerlar ancha ko’payadi. Tuproqni sho’rlanishining asosiy sabablari. Har qanday tuproqda suvda eriydigan tuzlar ma’lum miqdorda bo’ladi. Ularning miqdori ortiqcha - bo’lganida qishloq xo’jalik ekinlarining o’sishiga, rivojlanishiga va hosildorligiga zararli ta’sir qiladi. Tuzlar o’simliklarga zaharli va osmotik ta’sir ko’rsatishi bilan farqlanadi.

Meliorativ tadbirlar sistemasiing asosiy vazifasi (suvdan va ishlab chiqarishning boshqa vositalaridan rasional foydalanilganda) tuproqda yetishtiriladigan qishloq xo’jalik ekinlaridan yuqori hosil olishni ta’iminlaydigan muvofiq suv va tuz rejimlarini vujudga keltirish mayda uzluksiz ta’minlab turishdir. Ayni bir vaqtda meliorasiya sistemasi tuproq unumdorligining muttasil oshib borishini ta’minlashi zarur.

Meliorativ tadbirlar sistemasi kompleks tarzda amalga oshirilgandagina yerlarni meliorasiyalash eng katta samara beradi. Konkret vazifaga, qishloq xo’jalik meliorasiyasining harakteri va mazmuniga qarab, qishloq xo’jalik meliorasiyasi bir nechta guruhga bo’linadi.

Gidrotexnik meliorasiya, bunday meliorasiya turli tipda sun’iy zovurlar kurish yuli bilan sizot suvlari satxi va ularning minerallashuvi rejimini rostlab turishga qaratilgan, bunga yerlarni suv bilan ta’minlashda amalga oshiriladigan suv xo’jaligi qurilishi, shuningdeq sug’orishning hamma jabxalarida suvning isrof bo’lishiga qarshi kurash olib borish choralari kiradi.

Agrotexnik meliorasiya paxta-beda almashlab ekishni tatbiq qilish va o’zlashtirish, bir yula va joriy shur yuvishlarni qo’llash, paxta kompleksi ekinlarini sug’orishning tabaqalashtirilgan rejimini qo’llash, sug’oriladigan yerlarni tekislash va boshqa agrotexnika ishlarini o’tkazish yo’li bilan sug’oriladigan yerlarning meliorativ xolatini yaxshilash usullari.

O’rmon-texnik meliorasiyasi kanallarda yuz beradigan shimilish tufayli suv isroflarini tutib qolish maqsadida urmon ixotazorlari va ko’chatlar utqazishni qo’llash, mikroiqlimni yaxshilash va kuchli shamol hamda boshqa ta’sirlarga qarshi kurashishga qaratilgan meliorasiyadir.

Sug’oriladigan yerlarda quriladigan zovur Amaliyotning ko’rsatishicha, zaxi kam qochirilgan, juda kam qochirilgan va sizot suvi oqimi yuk gidrogeologik tumanlarda joylashgan sug’oriladigan yerlarda muvofiq meliorativ rejimni vujudga keltirish va uni saqlab turishga sun’iy zovur qurish yuli bilangina erishish mumkin. Sug’oriladigan yerlarning butun foydalanish davrida ishlaydigan doimiy va kuchli shurlangan yerlarning shurini bir yula yuvish vaqtida doimiy zovur bilan birgalikda bir-ikki yil mobaynida foydalaniladigan muvaqqat zovurlar bo’ladi. Bundan tashqari, zovur qurilmalarining joylashuviga qarab, quyidagilarga ajratiladi:

-sistemali - bunda zovur qurilmalari sug’oriladigan yirik maydonning boshdan-oyog’ira bir tekis joylashtirilgan bo’ladi;

-tanlama - zovur qurilmalari meliorativ holati yomon bo’lgan sug’oriladigan yerlarning ayrim paykallarida joylashtiriladi;

-chiziqli - zovur qurilmalari zaxi qochiriladigan maydon chegarasida yoki undan tashqarida sizot suvlarining to’yinish yo’nalishi buylab joylashtiriladi.

Zovur loyixalashning asosi meliorasiyalanadigan territoriya (region, massiv, uchastka)ning suv tuz rejimini mavjud va loyihaviy sharoitlarida o’rganish hamda bashorat qilishdir, bular asosida sizot suvlarining tuyinish intensivligi va zovur oqimining zarur moduli aniqlanadi. Zovurning muayyan regionga, massivga yoki paykalga mos keladigan tipi va konstruktiv xususiyatlari (parametrlari) tabiiy xo’jalik sharoitlariga va zaxni sun’iy qochirish u yoki bu usulining texnik iqtisodiy ko’rsatkichlariga bog’liq.

O’rta Osiyoning sug’oriladigan yerlarida zovur suvlarining xaqiqiy minerallashuvi ko’pgina hollarda yul quyilganidan ortiq bo’ladi, shuning uchun g’o’zaga beriladigan zovur suvlarini, odatda, daryo suviga aralashtirib foydalanish zarur. Bunda sug’oriladigan paykallar zaxining yetarli darajada sun’iy qochirilishi majburiy shartlardan hisoblanadi. G’o’zani tuzlar konsentrasiyasi cheklangan miqdordan oshmaydigan minerallashgan suvlar bilan cyg’orishda tuproqning hisobiy qatlamida suvdan oldin oshiqcha nam rejimini ta’minlash zovur, bunga suv miqdorini biroz oshirish yuli bilan erishiladi. Bundan tashqari, sug’orishning orttirilgan rejimidan foydalanish, ya’ni g’o’zani bir galgi sug’orish normasini oshirib (o’rtacha 30%) sug’orish tuproqdagi namlikning xaqiqiy kamchiligiga nisbatan samaraliroqdir. Sug’orishni navbati bilan o’tkazish ham yaxshi natijalar beradi - birinchi suv g’o’za gullaganiga qadar daryo suvi bilan, keyingilari minerallashgan suvlar bilan o’tkaziladi. Minerallashgan suvlar bilan sug’orishda tuproqning muvofiq tuz rejimi har yili oshirilgan norma bilan joriy shur yuvishni o’tkazgan taqdirdagina ta’minlanadi. Shunday qilib, g’o’za va boshqa qishloq xo’jalik ekinlarini minerallashgan suvlar bilan sug’orishda mavsumiy sug’orish normasi daryo suvi bilan sug’orishdagi normadan o’rtacha 25-30% ga oshirilishi zarur. Minerallashuvi quruq qoldiq bo’yicha 6 g/l gacha bo’lgan zovur va yer osti suvlaridan shur yuvishda, birinchi navbatda o’rtacha va kuchli shurlangan yerlarni bir yula yuvishda foydalanish mumkin, bunda umumiy bir galgi yuvish normasi daryo suviga qaraganda 35- 40% ga ko’paytirilishi kerak Shuri yuviladigan pollarni oxirgi marta chuchuk daryo suvi bilan yuvish zarur.