Agrokimyo va tuproqshunoslik

 
 
Tuproq strukturasining turlari va shakllari 
I kubsimon tip: 1- yirik uvoqli; 2- yong‘oqsimon; 3- donador; 4- changsimon. 
II prizmasimon tip: 5- ustunsimon; 6 -yirik prizmatik. 
III plitasimon tip: 7- yassi qatlamsimon; 8- yaproqsimon
.
Tuproq donadorligi deb tuproq tipi va uning qatlamiga xos har xil o‘lchamga, 
shaklga, suvga chidamlilik darajasiga ega bo‘lgan agregatlar yig‘indisiga aytiladi. 
Tuproqlarda uch xil: kubsimon, prizmasimon va plitasimon donadorlik ajratiladi va 
ular bin necha turga bo‘linadi. 
Tuproq strukturasi tasnifi (S.A.Zaxarov) 
 
№ 
Turi 
Xili 
Agregat o‘lchami, 
mm 
1 tip. Kubsimon 
1. 
Palaxsa
Yirik kubsimon 
Mayda palaxsa 
>10 
10-1 

---

147 
2. 
Kesakcha
Yirik kesakcha 
O‘rta kesakcha 
Mayda kesakcha 
10-3 
3-1 
1-0,05 
3. 
To‘zon (chang) To‘zon (chang) 
0,05 
4. 
Yong‘oqsimon Yirik yong‘oqsimon 
O‘rta yong‘oqsimon 
Mayda yong‘oqsimon 
>10 
10-7 
7-5 
5. 
Donador
Yirik donador 
O‘rta donador 
Mayda donador 
5-3 
3-1 
1-0,5 
2 tip. Prizmasimon
1. 
Ustunsimon 
Yirik ustunsimon 
O‘rta ustunsimon 
Mayda ustunsimon 
>5 
5-3 
3 
2. 
Ustunnamo
Yirik ustunnamo 
O‘rta ustunnamo 
Mayda ustunnamo 
5 
5-3 
<3 
3. 
Prizmasimon
Yirik prizmasimon 
O‘rta prizmasimon 
Mayda prizmasimon 
>5 
5-3 
3-1 
3 tip. Plitasimon
1. 
Plitasimon
Slanetssimon 
Plitasimon 
Plastinkasimon 
>5 
5-3 
3-1 
2. 
Tangasimon
Yaproqsimon
Yirik tangasimon 
Mayda tangasimon 
1 
3-1 
1 
 
2. Turli tabiiy sharoitlarda hosil bo‘ladigan tuproqlarning struktura agregatlari 
nafakat katta-kichikligi, balki shakli bilan ham farq qiladi. Har bir tuproq tipi uchun 
o‘ziga xos struktura xarakterli. Strukturaning asosan: kubsimon, prizmasimon va 
plitasimon 
kabi 
uch 
xil 
shakli 
ajratiladi. 
Agronomik nuqtai nazardan P.V.Vershinin bo‘yicha, tuproq strukturasi o‘lchami 
(katta-kichikligi) ga ko‘ra quyidagi gruppalarga: 1) >10 mm, kesakli struktura; 2) 
10-0,25 mm gacha makrostruktura; 3) 0,25-0,01 mm gacha daђal mikrostruktura;
4) 0,01 mm dan kichik nozik mikrostrukturaga bo‘linadi. Odatda tuproq strukturasi: 
0,25-10 mm gacha bo‘lgan m a k r o s t r u k t u r a va 0,25 mm dan kichik 
agregatlardan iborat m i k r o s t r u k t u r a g a ajratiladi. Tadqiqotlardan ma’lumki, 

---

148 
qumoq va soz mexanik tarkibli tuproqlarda optimal holidagi strukturaning bo‘lishi 
uchun 0,25 mm dan katta agregatlar miqdori 70-80 foiz (jumladan, suvga chidamli 
agregatlar 40-60 foizni) tashkil etishi muhim ahamiyatga ega. Yirik makrostrukturalar 
tuproqdagi eng qulay suv-havo xossalarini yuzaga keltiradi. Makrostruktura bilan bir 
qatorda tuproq unumdorligida, ayniqsa 0,25 dan 0,05 mm gacha o‘lchamli 
mikrostrukturalarning roli ham katta. Mikrostrukturalar O‘rta Osiyoning bo‘z 
tuproqlari sharoitida ekinlardan yuqori hosil olishni ta’minlaydi. 
Strukturaning qimmati (sifati) ularning nafaqat o‘lchami bilan balki suvga 
chidamliligi va mexanik jihatdan mustahkamligi bilan ham belgilanadi. Shunday 
xususiyatga ega bo‘lgan strukturalar uzoq vaqt buzilmasdan saqlanadi, ular yomђir va 
suђorish suvlari ta’sirida changlanib ketmaydi, yerga mexanik ishlov berilganda 
barqaror, chidamli bo‘lib qoladi. Turli tabiiy zonalardagi tuproqlarning haydalma 
qatlamida suvga chidamli strukturalar miqdori bir xil emas. 
Strukturaning eng muhim ko‘rsatkichlaridan biri, uning ђovakligidir. Eng yaxshi 
strukturali qora tuproqlarda agregatlar oraliђidagi ђovaklik, uning hajmiga nisbatan 
50 foizga yaqin bo‘lib, tuproqlarda eng qulay suv-havo xossalarini yaratadi. 
Strukturadagi ђovaklik qanchalik oz bo‘lsa, tuproqda o‘simliklar uchun foydali nam, 
havo shuncha kam va o‘simliklarning o‘sib, rivojlanishi uchun sharoit ham yomon 
bo‘ladi. 
3. Mexanik elementlar bir-biri bilan yopishib yoki mineral va organik moddalar 
o‘zaro birikib, mikroagregatlar hosil qiladi. Keyinchalik mikroagregatlar to‘plamidan 
makroagregatlar 
yuzaga 
keladi. 
Agronomik nuqtai nazardan qimmatli strukturalarning yuzaga kelishi tuproqning 
alohida agregatlar (bo‘laklar)ga ajralishi hamda suvga chidamli agregatlarning hosil 
bo‘lishi kabi jarayonlar bilan boђliq. Tuproqning to‘la agregatlarga ajralib ketishi 
o‘simliklar ildiz sistemasining rivojlanishi tufayli, shuningdek tuproqda yashaydigan 
jonivorlarning faoliyati va tuproqning davriy ravishda muzlab, namlanib turishi, 
yerning qurishi hamda uni ishlash natijasida ro‘y beradi. 
O‘simliklarning zich ildizlari tuproqning barcha bo‘shliqlari (g‘ovakliklari) 
bo‘ylab kirib boradi va tuproqni alohida bo‘laklarga ajratadi; mexanik elementlar va 
mikroagregatlarni mustahkamlaydi. O‘simliklar qoldiђidan hosil bo‘ladigan gumus 
tuproq strukturasining suvga chidamliligini oshiradi. Tuproqdagi suvga chidamli 
agregatlarning hosil bo‘lishida yomg‘ir chuvalchanglarining roli ham alohida 
ahamiyatga ega. Tuproqning davriy ravishda muzlashi va erishi ham qurishi tufayli 
struktura 
agregatlari 
paydo 
bo‘ladi.
Tuproqning nam siђimi 60-90 foiz bo‘lgan sharoitda yer muzlaganda eng ko‘p 
struktura hosil bo‘lib, ammo ular suvga chidamsizdir.

---

149 
Strukturaning hosil bo‘lishida tuproqning mexanik tarkibi, gumus miqdori va 
singdirilgan kationlarning ahamiyati ham katta. Oђir mexanik tarkibli, gumusga boy, 
va ikki, uch valentli kationlar bilan to‘yingan tuproqlarda davriy ravishda namlanib, 
qurib turgan sharoitda, yaxshi struktura agregatlari hosil bo‘ladi. 
Tuproqda agregatlarning yuzaga kelishida yerga mexanik ishlov berish 
(haydash, kultivatsiya, boronalash singarilar) ham rol o‘ynaydi. Bunda yerga ishlov 
berishning 
ijobiy 
va 
salbiy 
ta’siri 
bo‘lishi 
mumkin. 
Strukturaning hosil bo‘lishi uchun yerga mexanik ishlov berish tuproqning maqbul 
namligida, ya’ni yetilgan davrida olib borilishi lozim. Struktura hosil bo‘lish namligi 
yengil qumoq tuproqlarda oђirligiga nisbatan 15 dan 18 foizgacha, soz tuproqlarda 
esa 34-38 foiz atrofidadir. Tuproqdagi suvga chidamli strukturalarning hosil 
bo‘lishida tuproq kolloidlari va singdirilgan kationlarning roli katta. Gumin 
kislotalariga boy chirindi moddalari va gilli minerallardan montmorillonit, 
gidroslyudalarning o‘zaro ta’siridan suvga chidamli, mustahkam struktura hosil 
bo‘ladi. 
Strukturaning yuzaga kelishiga tuproqdagi aeratsiya sharoitlari ham ta’sir etadi. 
Aerob sharoitda mikrobiologik jarayonlar kuchli kechadi va organik qoldiqlar tez 
parchalanib, gumin kislotalariga boy gumus moddalar hosil bo‘ladi. Bunday sharoitda 
mikroblar plazmasi ko‘prok to‘planib, suvga chidamli struktura hosil bo‘lishda 
ishtirok etadi. Agronomik nuqtai-nazardan mustahkam strukturalar, tuproqda hosil 
bo‘ladigan suvda erimaydigan yoki qiyin eriydigan mineral moddalar (kalsiy 
karbonati, kalsiy fosfati, temir, alyuminiy oksidlari va boshqalar) ta’sirida xam ro‘y 
beradi. 
Strukturaning suvga chidamliligi dinamik ko‘rsatkich bo‘lib, ular vegetatsiya 
davrida temperatura va namning o‘zgarishi tuproqning biologik aktivligi, chirindining 
hosil bo‘lishi kabi sharoitlarga ko‘ra o‘zgarib turadi. 
4. Ilgari aytilganidek, agronomik nuqtai nazardan tuproqning haydalma 
qatlamida 10 dan 0,25 mm gacha bo‘lgan makroagregatlarning ahamiyati katta. 
Makroagregatlarga ajralib turadigan tuproqlarga s t r u k t u r a l i, 0,25 mm dan 
kichik mikroagregatlar ko‘p bo‘lgan tuproqlarga s t r u k t u r a s i z tuproqlar 
deyiladi. Kesakli struktura ham strukturasiz tuproqlar jumlasiga kiradi. 
Strukturali tuproqlar strukturasiz tuproqlarga nisbatan o‘zining ђovak qovushmasi, 
kam zichligi va yuqori ђovakligi hamda kovakliklarning sifat ko‘rsatkichlari bilan 
farqlanadi.
Strukturasiz tuproqlarda nozik ingichka kapillyarlar ko‘p bo‘lib, strukturali 
tuproqlarning makroagregatlari orasida va ular ichida yirik bo‘shliqlar serob. 
Struktura holatiga ko‘ra tuproqlarning suv o‘tkazuvchanligi keskin farq qiladi. Suv 
ko‘taruvchanligining tezligi va balandligi strukturasiz tuproqlarda yuqori 

---

150 
bo‘lganidan, nam tez bug‘lanib ketadi. Strukturali tuproqlarda esa aksincha nam uzoq 
saqlanadi. Tuproq strukturasi havo almashinuvida ham muhim rol o‘ynaydi. 
Mikroagregatlar (<0,25) da (hatto ular quruq xolida ham) havo almashinuvi yomon 
bo‘ladi. Makrostrukturalarda esa, yuqori namlikda ham havo almashinuvi yaxshi 
bo‘lib turadi. Strukturasiz tuproqlarda nam yetarli bo‘lganda ham, o‘simliklarning 
ildizi va aerob mikroorganizmlar erkin kislorod yetishmasligidan qiynaladi. Havo 
yetarli bo‘lganda, aksincha foydali nam kamayadi. Strukturasiz tuproqlardan 
atmosfera yoђinlari sekin o‘tadi. Bahorgi kuchli yomђirlar yer yuzasidan oqib ketib, 
tuproqning eroziyalanishiga sabab bo‘ladi.
Strukturali tuproqlarda suv bilan havo o‘rtasida qarama-qarshilik bo‘lmaydi. 
O‘simliklar uchun yetarli miqdorda nam bo‘lganda, havo zahirasi ham yetarlidir. Bu 
tuproqlar shamol va suv eroziyasiga chidamli. Strukturali tuproqlarda mikrobiologik 
jarayonlar yaxshi kechadi va o‘simliklar uchun maqbul o‘tadigan oziq elementlari 
to‘planadi. Strukturali tuproqlarning ђovak holda bo‘lishi, uruђlarning tez va sifatli 
unib chiqishi hamda ildizlarining yaxshi rivojlanishiga imkon berad.
Bu tuproqlarda urug‘larning unib chiqishi va ildizlarning rivojlanishi 
yomonlashadi. Demak, strukturali tuproqlarda strukturasiz yerlarga nisbatan suv-havo, 
issiqlik va oziq rejimlari ancha qulay. Shuning uchun ham bu tuproqlar unumdor 
hisoblanadi. Har ikkala (strukturali va strukturasiz tuproqlar) sharoitida qullaniladigan, 
bir xildagi agrotexnik tadbirlar hamma vaqt strukturali yerlarda yaxshi samara beradi va 
hosil ham yuqori bo‘ladi. Bunday yerlar ishlanganda kam kuch va energiya sarflanadi.