Agrokimyo va tuproqshunoslik

Ca(HCO
3
)
2 

 
CaCO
3
 + H
2
O + CO
2
 
Tuproq havosida СО
2
miqdori 0,05 dan 10-12 % gacha, ba’zi hollarda 15-20 % 
gacha yetishi mumkin. Tuproq СО
2
bilan normal nafas olishi 0,01 dan 1,5 g/m2·soat 
hisoblanadi. 
Mikrogazlar
tuproqda N
2
O
, 
NO
2
, CO, uglevodorodlar (etilen, atsitelen, 
metan), vodorod, oltingugurt, ammiak, mirkaptan, terpen, fosfin, spirt, efir, organik va 
noorganik kislotalar gazlari shaklida bo‘lib, ularning miqdori 1*10-9-10-12 % dan 
oshmaydi. Bu gazlarning meyoridan ortiq to‘planishi mikrobiologik jarayonlar, organik 
moddalarning hosil bo‘lishi va parchalanishini yomonlashtiradi, mineral o‘g‘itlar, 
gerbitsidlar va atmosferaning texnogen gazlar bilan ifloslanishini keltirib chiqaradi. 

---

162 
Tuproq havosida mavjud gazlar balansini o‘rganish orqali tuproqda qanday 
jarayonlar kechayotganligini va ularning intensivligini aniqlash mumkin. 
Tuproq havosi tarkibining o‘zgarishi asosan tuproqdagi biokimyoviy va 
mikrobiologik jarayonlar, agrotexnik tadbirlar: yerni o‘g‘itlash va sug‘orish kabi 
texnogen ta’sirlar bilan bevosita bog‘liqdir. Tuproq havoning tarkibi va miqdori 
biokimyoviy jarayonlar ta’sirida sutka, oy va yil mavsumlari davomida o‘zgarib turadi. 
7.Tuproq tarkibidagi issiqlik manbai bo‘lib, quyoshdan keladigan nur, Yer 
sharining ichki issiqligi, atmosfera radiatsiyasi, organik moddalarning parchalanishiga 
bog‘liq biokimyoviy jarayonlar va radioaktiv yemirilish hisoblanadi. Issiqlik tuproqdagi 
juda muhim xususiyatdir. O‘t o‘simliklarning ildizi orqali oziqlanishi, o‘sishi, 
rivojlanishi, hayvonot dunyosining yashashi, ko‘payishi, mikroorganizmlar hayoti, 
mineral moddalarning hosil bo‘lishi, issiqlik bilan bog‘liq. Issiqlik harorat o‘zgarishi 
bilan belgilanib, tuproqdagi (qattiq, suyuq va gaz) fazalari o‘rtasidagi jarayonlarini 
boshqarib turadi. Quyosh va radiatsiyadan kelayotgan issiqlik, tuproqda asosiy o‘rin 
egallaydi, qolganlari esa ikkinchi darajali ahamiyatga ega. Quyoshdan yer yuzaga 
keladigan issiqlik energiyasi 8,296 Dj (sm2/min) teng yer ichki energiyasi esa 4,19.10ˉ4 
Dj (sm2/min), asosiy qismi atmosferada ushlanib, relyef, o‘simlik qoplami, yil fasli, 
atmosfera ahvoli va tuproq issiqlik hususiyatlari bilan bog‘liqdir. 
Tuproqda issiqlikning harakati, yutilishi, energiyasining harakat majmualari 
issiqlik hususiyatlariga kiradi. Ular tuproq tomonidan issiqlik yutilishi, qaytarilishi, 
o‘tkazuvchanligi, hajm yutilish qobiliyatidan iboratdir. 
Тупроқ томонидан иссиқлик ютилиши ва Қуёш нурининг маълум 
қисмининг ер юзасидан қайтарилиши (албедо-А) ва (Q-қайтарилиш) Қуёш 
радиацияси (Q-умумий) ўлчамлари орқали ҳисобланади. 
100


ум ум
кайт
Q
Q
A
Quyosh nurining umumiy radiatsiyasi va uning tuproq yuzasidan qaytarilishi 
Dj(sm2/min)larda o‘lchanadi. Albedo tuproq rangi, namligi, donadorligi, organik 
moddalar miqdori, mexanik tarkibi va yuzaning tuzilishiga bog‘liq. Yorug‘lik 
energiyasining tuproq yuzasidan qaytarilishi (8-10-30 %) Albedo kattaligi o‘simlik va 
qor qoplamiga ham bog‘liq.
T
Q
С



/
С - issiqlik yutilish sig‘imi, J (g/grad.) 
Q – tuproqdagi issiqlik miqdori, J/g 
Т- tuproq harorati, °С 
Issiqlik sig‘imi solishtirma hajmiy va effektiv kabi turlarga bo‘linadi. 

---

163 
9.Solishtirma issiqlik sig‘imi, deb 1 g absolyut quruq tuproqdan 10 S dan 14,5-
15,50S chiqaradigan yoki yutiladigan issiqlik miqdoriga aytiladi. Hajmiy issiqlik sig‘imi 
esa quruq holatdagi 1 sm3 tuproqni 10 istilganda yoki sovutilganda ketadigan issiqlik 
bilan aniqlanadi. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan issiqlik o‘lchamlari tuproqning fizik 
xossasi, granulometrik va mineralogik tarkib, organik moddalar miqdori, donadorlik va 
tuproq tuzilishi holati bilan bog‘liq. Bo‘z tuproqlarning issiqlik sig‘imi 0,91 Dj(g/grad.) 
teng. Yengil mexanik tarkibli, qumli tuproqlar issiq, loyli tuproqlar issiqlikni sekinlik 
bilan olsada, sovuq hisoblanadi. Tuproqning issiqlik rejimlari A.P.Vaykov, 
A.F.Chudnovskiy, M.I.Budiko, A.M.Shulgin, V.N.Dimo, O‘zbekistonda I.T.Turopov va 
uning shogirdlari tomonidan o‘rganilgan. 
Respublikamizda tuproqning issiqlik holati tog‘, tekislik va cho‘l mintaqalarida 
turlicha bo‘lib, madaniy o‘simliklarni rivojlanishi uchun yetarlidir. Dehqonchilikda, 
paxtachilik va sabzavotchilikda erta bahorda tuproqdagi harorati va namlikni optimal 
rejimda saqlash uchun shaffof polimer plyonkalardan foydalanib urug‘lar ekiladi.