Agrokimyo va tuproqshunoslik

5.Tuproq va atmosfera havosi orasidagi gaz almashinuvi. 
6.Tuproqning havo xossalari. 
7 Tuproqning havo rejimi va uni yaxshilash tadbirlari. 
8.Tuproqdagi issiqlikning roli va uning manbalari. 
9. Tuproqning issiqlik xossalari. 
10. Tuproqning issiqlik rejimi. 
11.Tuproqning radiatsiya va issiqlik balansi. 
12. Tuproq issiqlik rejimining ahamiyati va uni yaxshilash tadbirlari
. 
1. Tuproq qatlamida saqlanadigan suvning holatini belgilovchi uning barcha 
xossalari yig‘indisiga suv (suv-fizik, gidrofizik) xossalari deyiladi. Eng muhim suv 
xossalariga tuproq ning suvni ushlab, saqlab turish qobiliyati, nam sig‘imi, suv 
o‘tkazuvchanligi 
va 
suv 
ko‘taruvchanlik 
qobiliyati 
kabilar 
kiradi. 
Suvni ushlab turish qobiliyati - tuproqning muhim xossalaridan biri bo‘lib, suvni 
oqib ketishdan saqlab, namni ushlab tura olish qobiliyati hisoblanadi. Tuproqning suvni 
ushlab tura olish qobiliyatini miqdor jihatdan xarakterlovchi ko‘rsatkich, uning nam 
siђimi hisoblanadi. 
Tuproqning nam sig‘imi - turli kuchlar ta’sirida ma’lum miqdordagi suvni 
singdirishi va ushlab turish qobiliyatidir. Tuproqdagi namni ushlab turadigan kuchga 
qarab va turli sharoitlarga ko‘ra nam sig‘imining quyidagi turlari: maksimal 
adsorbilangan nam siђimi, maksimal molekulyar nam siђimi, kapillyar nam siђimi, eng 
kam yoki dala nam siђimi va to‘liq maksimal nam siђimi kabilar ajratiladi. 
M a k s i m a l a d s o r b i l a n g a n n a m s i g‘ i m i (MANS) - tuproq 
zarrachalari yuzasida sorbilanish (yutish) kuchlari ta’sirida eng ko‘p miqdorda ushlab 
turilishi mumkin bo‘lgan suv miqdori hisoblanadi. Bu namlik tuproqdagi mustahkam 

---

156 
birikkan 
(adsorbilangan) 
suv 
miqdoriga 
to‘g‘ri 
keladi. 
M a k s i m a l m o l ye k u l ya r n a m s i g‘ i m i (MMNS) (A.F.Lebedev 
bo‘yicha) - molekulyar tortish kuchlari ta’sirida tuproq zarrachalari yuzasida ushlanib 
turishi mumkin bo‘lgan, ya’ni bo‘sh birikkan (parda) suvning yuqori chegarasini 
xarakterlaydi. Maksimal molekulyar nam siђimi asosan tuproqning mexanik tarkibiga 
boђliq.
MMNS tuproqning muhim tuproq-gidrologik ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. 
Tuproqdagi mavjud (faktik) nam miqdori bilan MMNS ni taqqoslab o‘simliklarga 
o‘tadigan foydali suv zahirasini aniqlash mumkin bo‘ladi. Faktik namlik MMNS ga 
nisbatan ko‘p bo‘lganda foydali suv zahirasi ko‘p va bu ko‘rsatkichlar teng bo‘lganda 
esa ana shunday suv zahirasi deyarli bo‘lmaydi. 
K a p i l l ya r n a m s i g‘ i m i (KNS) - kapillyar kayma (bevosita suvli qatlam 
ustida joylashgan tuproq qatlami) chegarasidagi tuproqda ushlanib turishi mumkin 
bo‘lgan eng ko‘p miqdordagi kapillyar-tiralgan suv hisoblanadi. Kapillyar nam siђimi 
miqdori tuproq g‘ovakligiga va shuningdek suv bilan to‘yingan qatlam, sizot suvi 
sathidan qanchalik masofada joylashuviga boђliq. Bu masofa qanchalik ko‘p bo‘lsa KNS 
shuncha kam bo‘ladi. Sizot suvlari yer yuzasiga yaqin (1,5-2,0 m) bo‘lganda kapillyar 
kayma (tuproq qatlami) yuzasigacha namlanadi va kapillyar nam siђimi eng yuqori 
(o‘rtacha qumoq tuproqlarning 1,5 m qatlami uchun 30-40 foiz) bo‘ladi. Sizot suvlari 
sathiga ko‘ra KNS doimiy emas. 
E n g k a m n a m s i g‘ i m i (EKNS) - sizot suvlari chuqurda joylashgan 
sharoitda oshiqcha suv oqib ketgandan keyin, tuproqda ushlanib turishi mumkin bo‘lgan 
kapillyar-muallaq 
namlikning 
eng 
ko‘p 
miqdori 
hisoblanadi. 
Eng kam nam sig‘imi atamasiga dala nam sig‘imi (DNS), umumiy nam sig‘imi (UNS) 
va chekli dala nam siђimi (CHDNS) tushunchalari to‘g‘ri keladi. CHDNS termini 
agronomiya amaliyotida va melioratsiyada keng qo‘llaniladi. Eng kam nam sig‘imi 
tuproqning mexanik tarkibi, struktura holati va zichligiga boђliq. Og‘ir tarkibli va yaxshi 
strukturali tuproqlarda EKNS 30-35, qum tuproqlarda 10-15 foizdan oshmaydi. EKNS 
tuproqning muhim gidrologik ko‘rsatkichi bo‘lib, u bilan tuproqdagi nam defitsiti 
(yetishmaydigan nam) tushunchasi bog‘liq. Shuningdek, ENKS ga ko‘ra sug‘orish va 
sho‘r yuvish normalari, sug‘orish muddatini belgilash mumkin. Agar sug‘orish normasi 
ma’lum qatlamda EKNS ga nisbatan ko‘p bo‘lsa, suv foydasiz sarflanadi, oshiqcha suv 
esa tuproqning pastki qatlamlariga oqib o‘tib, sizot suvlarini ko‘taradi. Eng kam nam 
sig‘imi va tuproqning mavjud namligi orasidagi farq tuproqdagi nam tanqisligini tashkil 
etadi. 
Tuproqdagi eng maqbul suv rejimi shunday bo‘lishi kerakki, tuproqning o‘simlik ildizi 
taraladigan qatlamidagi namlik EKNS dan 70-100 foizgacha oraliqda saqlanadigan 
bo‘lsin. Eng kam nam siђimiga qadarli namlangan tuproq 1 m li qatlamining bir 
gektaridagi foydali nam zahirasi miqdori, qum tuproqlarda 700-1100 m3, qumloq, yengil 

---

157 
va o‘rta qumoq tuproqlarda 1200-1700 m3 va oђir qumoq, soz tuproqlarda 1500-2100 
m3 ni tashkil etadi. 
T o‘ l i q n a m s i g‘ i m i(TNS). Havo siqilib (ushlanib) qolingan bo‘shliqlar 
(odatda umumiy ђovaklikning 5-8 foizini tashkil etadi) dan tashqari, tuproqning barcha 
ђovakliklarida ushlanib qolinishi mumkin bo‘lgan eng ko‘p nam miqdoriga to‘liq nam 
sig‘imi deyiladi. Demak, TNS odatda son jihatdan tuproqning umumiy ђovakligiga 
to‘g‘ri keladi. TNS ga teng namlik bo‘lganda tuproqda barcha turdagi suv: birikkan 
(mustahkam va bo‘sh birikkan) va erkin (kapilyar va gravitatsion) suvlar maksimal 
miqdorda saqlanishi mumkin. Demak, TNS tuproqning qanchalik suv singdirishi 
mumkinligini xarakterlaydi. Shuning uchun bu ko‘rsatkichni to‘liq suv singdiruvchanlik 
ham deyiladi. Tuproqdagi TNS uzoq vaqt saqlanadigan bo‘lsa, tuproqda anaerob 
jarayonlar ko‘payib ketadi va tuproq unumdorligi pasayib, ekinlar hosiliga salbiy ta’sir 
etadi. 
2. Tuproqning suv o‘tkazuvchanligi. Tuproqning suvni qabul qilib olishi va o‘zi 
orqali yuqoridan pastga qarab o‘tkazish qobiliyatiga suv o‘tkazuvchanlik xossasi 
deyiladi. Suv o‘tkazuvchanlik asosan ikki bosqichdan: shimilish va filtrlanish (sizib 
o‘tish) dan iborat bo‘lib, dastlab suv shimilib tuproq to‘yinadi, so‘ngra suv tuproq 
qatlamining pastki qismiga ma’lum tezlikda sizib o‘tadi. Tuproqning suv bilan to‘liq 
to‘yingan holati sharoitida oђirlik kuchi va bosim gradiyenti ta’sirida, suvning pastga 
qarab harakatlanishiga filtratsiya deyiladi. Suv o‘tkazuvchanlik tuproqning ma’lum 
maydoni yuzasidan muayyan vaqtda singib o‘tadigan suv hajmi bilan o‘lchanadi va 
odatda mm/soat bilan ifodalanadi. Suv o‘tkazuvchanlik tuproqning umumiy ђovakligi va 
uning o‘lchamiga boђliq. Masalan, yengil mexanik tarkibli tuproqlarda yirik g‘ovakliklar 
ko‘p bo‘lganidan, suv o‘tkazuvchanlik, ham doimo yuqoridir. Oђir mexanik tarkibli va 
kesakli changli strukturali tuproqlarda suv o‘tkazuvchanlik past. Tuproqning suv 
o‘tkazuvchanligini baholashda N.A.Kachinskiy tavsiya etgan shkaladan foydalanish 
mumkin. Shunga ko‘ra temperaturasi 10 0S va suv bosimi 5 sm bo‘lgan sharoitda, 
tuproqning suv o‘tkazuvchanligi quyidagicha baholanadi: agar kuzatishning birinchi 
soatida 1000 mm dan ko‘p suv o‘tsa, tuproqning suv o‘tkazuvchanligi buzuvchi, 1000 
dan 500 mm gacha - g‘oyat (ortiqcha) yuqori, 500-100 mm - eng yaxshi, 100-70- yaxshi, 
70 dan 30 gacha qoniqarli, 30 mm dan kam - qoniqarsiz hisoblanadi. 
3. Tuproqning suv ko‘tarish qobiliyati - kapillyar kuchlar ta’sirida tuproqning suvni 
pastdan yuqoriga qarab ko‘tarish xossasidir. Tuproqdagi g‘ovakliklarning o‘lchami 8 
mm atrofida bo‘lganda kapillyar kuchlar yuzaga keladi. Lekin bu o‘lcham 0,1-0,003 mm 
bo‘lganda, kapillyar kuchlar yaxshi ifodalanadi. Undan kichik yo‘llarda sekin 
harakatlanuvchi, birikkan suv bo‘ladi. Shuning uchun qumli tuproqlardan qumoq 
mexanik tarkibli tuproqlarga tomon suvning ko‘tarilish tezligi oshib boradi va soz 
tuproqlarda pasayadi. Suvning maksimal ko‘tarilishi (sizot suv sathidan yuqorida) qumli 
tuproqlarda 0,5-0,7 m, qumoq tuproqlarda 2,5-3,0 m og‘ir soz tuproqlarda 4-6 m ni 

---

158 
tashkil etadi. Kapillyarlik va tuproqning suv ko‘taruvchanligi natijasida sizot suvlari 
hisobidan o‘simliklarni qo‘shimcha ravishda suv bilan ta’minlanishi qatorida tuproqda 
havo yetishmaganligidan moddalarning qayta tiklanishi va tuproq qatlamining 
sho‘rlanish jarayonlari yuzaga keladi. Tuproqda nafaqat sizot suvi bilan bog‘liq bo‘lgan 
harakatchan kapillyar-tiralgan suv, balki kapillyar-muallaq nam ham ko‘tarilish 
xususiyatiga ega. Kapillyar yo‘llari ko‘p bo‘lgan strukturasiz tuproqlar harakatchan 
ko‘tariluvchan suvni ko‘p bug‘lantiradi. Strukturali tuproqlarda esa, yirik agregatlar 
orasidagi g‘ovakliklar bir-biridan ajralib turganidan, kapillyar suv kamroq 
harakatlanadi. Shuning uchun suv kam bug‘lanib, tuproqda nam yaxshi saqlanadi. 
4. Aytilgandek, tuproqdagi mavjud barcha namlik xam o‘simlikka o‘tadigan 
holatda bo‘lmaydi. Namning bir qismi o‘simlik o‘zlashtira olmaydigan-foydasiz holda 
boshqa qismi esa turli darajada o‘simlikka o‘tadigan holatda bo‘ladi. 
O‘simliklarning hayot-faoliyati jarayoni davomida o‘zlashtiradigan namlik 
o‘simlik uchun foydali hisoblanadi. O‘simlikka o‘tadigan suvga samarali namlik 
deyiladi. Chunki bu suv, hosilning shakllanishi uchun sarflanadi. A.A.Rode o‘simliklar 
uchun qulay bo‘lgan (o‘zlashtiruvchanligiga ko‘ra) tuproqdagi suvning quyidagi 
kategoriyalarini ajratib ko‘rsatadi: o‘zlashtirmaydigan zahira, o‘zlashtirish juda qiyin, 
qiyin, 
o‘rtacha, 
o‘zlashtirish 
oson 
bo‘lgan 
suvlar. 
Oson o‘zlashtiriladigan suvlarga kapillyar va gravitatsion suvlar kiradi. Gigroskopik, 
maksimal gigroskopik, kimyoviy bog‘langan suvlarni o‘simlik mutlaqo o‘zlashtira 
olmaydi va ular tuproqdagi suvning foydasiz (o‘lik) zahirasini tashkil etadi. Odatda ildiz 
tukchalarining so‘rish kuchiga nisbatan, tuproqdagi namni ushlab turish uchun 
sarflanadigan kuch ko‘proq bo‘lsa, bu namlik o‘simlikka o‘tmaydi va o‘simlik so‘liy 
boshlaydi. Ko‘pchilik ekinlar ildizlarining suvni so‘rib olish koeffitsiyenti 15 
atmosferadan yuqori emas. Tuproqning o‘simliklar barqaror so‘liy boshlaydigan namlik 
darajasiga so‘lish namligi yoki so‘lish koeffitsiyenti deb ataladi va quruq tuproq 
oђirligiga nisbatan protsent bilan ifodalanadi. Uning miqdori tuproq mexanik tarkibiga 
ko‘ra o‘zgarib turadi. Kumli tuproqlarda so‘lish namligi 1-3 foiz, qumloq va yengil 
qumoq tuproqlarda 3-5, o‘rtacha hamda oђir qumoq tuproqlarda 6-12, soz tuproqlarda 
12-18 dan 32 foizni tashkil etadi.
Tuproqning so‘lish namligini, odatda maksimal gigroskopiklikni 1,34 yoki 1,50 
koeffitsiyentiga ko‘paytirish yo‘li bilan aniqlanadi. So‘lish namligi tuproqning muhim 
gidrologik konstanti hisoblanadi. So‘lish namligiga doir ma’lumotlarni va suvning 
umumiy miqdorini e’tiborga olib, tuproqdagi foydali namning, ya’ni hosilning 
shakllanishi uchun ketadigan suvning samarali zahirasini hisoblab topiladi. Samarali 
namlik miqdori hisoblanayotganda suvning qatlam qalinligini mm da ifodalash qabul 
qilingan. Shu ko‘rinishda undan foydalanish, ya’ni uni yoђinlarga doir ma’lumotlar bilan 
taqqoslash oson bo‘ladi, 1 ga maydondagi suvning har bir mm 10 t suvga tuђri keladi. 
Samarali suvning zahiralari ushbu formula bo‘yicha hisoblab topiladi:

---

159