Agrokimyo va tuproqshunoslik

Talabaning bilimini sinash uchun savollar 
1.Tuproq suv xossalarining tavsifini bering, ularning axamiyati qanday? 
2.Tuproqning mexanik tarkibi, strukturalilik va gumusli holati, singdirilgan kationlar 
tarkibi uning suv xossalariga qanday ta’sir etadi? 
3.Tuproqdagi foydali va foydasiz namliklar, ularning kategoriyalari va ularni kanday 
xisoblash mumkin? 
4.Atmosfera havosiga nisbatan tuproq havosining xususiyatlari qanday? 
5.Tuproqdagi jarayonlar va o‘simliklar hayotida kislorod (О
2
) va karbonat angidrid 
(СО
2
) ning ahamiyati qanday?
6.Тупроқнинг нафас олиши деб нимага айтилади?
7.Gaz almashinuvi deb nimaga aytiladi va u qanday faktorlarga boђliq? 
8.Tuproqning havo xossalarini ta’riflang? Tuproq aeratsiyasining maqbul sharoiti 
nimalardan iborat? 
9.Havo rejimi nima, uning ko‘rsatgichlari qanday
?
10.Tuproq havo rejimini yaxshilash tadbirlari qaysilar?
11.
Tuproqdagi issiqlik manbalarini ayting va ta’riflang? 
12.Tuproq issiqlik xossasining shakllanishiga ta’sir etadigan ayrim omillarni 
ko‘rsating? 
13. Issiqlik rejimining agronomik ahamiyati qanday? 
14.Nam va quruq tuproqlarning qaysi birida issiqlik singdirish siђimi yuqori bo‘ladi?
21-MAVZU. TUPROQNING GENEZISI, EVOLYUTSIYASI VA 
KLASSIFIKATSIYASI. 
REJA. 
1. Tuproq zonalari 

---

164 
2. Tuproq klassifikatsiyasi. 
3.Tuproq hosil bo‘lish jarayoni 
4.Tuproq hosil qiluvchi omillar. 
Tuproq zonalari. 
Yer yuzidagi barcha tuproqlar o‘ziga xos geografik zonada 
ma’lum tabiiy qonun asosida tarqalgan. Tuproqning bu zonallik qonuni asosda 
joylanishini dastlab V.V.Dokuchayev aniqlagan va keyinchalik bu ta’limotni 
N.M.Sibersev rivojlantirgan. V.V.Aokuchayev va N.M.Sibersevlar tuproqlarning 
tekislikda ekvatordan qutubga tomon tarqalishini gorizontal zonallik va tekislikdan 
(dengiz sathidan) tog‘likka qarab ko‘tarilishini (asta-sekin o‘zgarib boirishi) esa 
vertikal zonallik deb atadilar. Muayyan sharoitda mahalliy faktorlar ta’sirida bir 
zonada tarqalgan tuproqlar orasida boshqa tipdagi tuproqlarning uchrashi esa 
introzonallik deb yuritiladi. Masalan, podzol tuproqlar zonasida yaqin joylashgan 
botqoq tuproqlar uchraydi. Yoki bo‘z tuproqlar zonasida yaqin joylashgan botqoq 
tuproqlar uchraydi. Demak, bu holda botqoq (tuproq) va sho‘rxoklar introzonal 
tuproqlar hisoblanadi. Yer yuzida, shuningdek MDH territoriyasining tekislik 
qismida shimoldan janubga tomon quyidagi 7 ta gorizontal tuproq zonalari mavjud: 
1) tundra tuproqlari zonasi: 
2) podzol tuproqlar zonasi: 
3) o‘rmon sur tusli tuproqlar zonasi: 
4) qora tuproqlar zonasi: 
5) kashtan va qo‘ng‘ir tuproqlar zonasi: 
6) bo‘z tuproqlar zonasi: 
7) qizil va sariq tuproqlar zonasi: 
Yuqorida bayon qilganimizdek tuproqlarning o‘zgarishi ularni paydo qiluvchi 
faktorlar (tuproq ona jinsi, iqlim, relyef, o‘simlik, hayvonlar va inson faoliyati) ga 
bog‘liq. 
Shuning uchun ham MDHning har bir tuproq zonalarida o‘ziga xos o‘simlik 
gruppalari tarqalgan, bu esa quyidagi 7 ta o‘simlik zonalaridan iborat (shimoldan 
janubga): 
1) tundra; 
2) tayga yoki mo‘tadil iqlimdagi nina bargli va aralash o‘rmonlar zonasi; 
3) o‘rmon-dasht zonasi; 
4) dasht zonasi; 
5) quruq dashtlar zonasi; 
6) cho‘llar zonasi; 
7) chala savannalar zonasi. 
Geografik kenglikdagi tuproqlarni paydo qiluvchi faktorlarni ularning ta’siriga 
ko‘ra ikki guruppaga bo‘lish mumkin.

---

165 
1. Quruqlikning katta qismiga ta’sir etuvchi faktorlar-iqlim, organizimlar va 
yerning yoshi. Bu faktorlar ta’sirida tuproq tiplari hosil bo‘ladi.
2. Tuproqning ona jinsi, mikroiqlim va inson faoliyati. Bu faktorlar ta’sirida 
tuproq tiplari hosil bo‘lidi.
Quruqlikda tuproqning paydo bo‘lish sharoiti va xossalariga ko‘ra bir-biridan 
keskin farq qiladigan 50-70 tacha tuproq tiplari bor. Shulardan tog‘ tuproqlaridan 
tashqari 12-15 tachasi MDH da uchraydi.