19
Issiqlik konveksiyasi nazariyasi suyuqliklarni o'rganish misolida yaratilgan.
Uning asosiy tamoyillari mantiyadagi konvektiv oqimlar nazariyasining asosini
tashkil etadi. Erkin va majburiy konveksiyalar ajratiladi. Erkin konveksiya deb
issiqlik tashuvchi massaning issiqlikdan kengayishi tushuniladi.
Bu uning zichligi
pasayishi bilan kechadi. Gravitasion kuchlar ta'sirida issiqlik tashuvchi massa
(suyuqlik) harakatga keladi. Bunday konveksiya issiqlik konveksiyasi deyiladi.
Mantiyadagi konveksiya gravitasion turg'unlikning faqat ma'lum chegaraviy
parametrlaridagina rivojlanishi mumkin. Konvektiv oqimlar yopik zanjir shakliga ega
bo'ladi. Uni oddiy tajribada tekshirib ko'rish mumkin. Bunga o'quvchi kastryulkadagi
suvni gaz gorelkasida qizdirish yo'li bilan ishonch hosil qilishi mumkin.
Idish tubidagi haroratning oshishi bilan suv qalinligida harorat gradienti va
yuqoriga harakatlanuvchi issiqlik oqimi yuzaga keladi. Qizigan suv balandga ko'tarila
boshlaydi, yuzasi bo'ylab yoyiladi va, sovushi tufayli, idishning devori bo'ylab pastga
tushadi. Bu holda suyuqlikning barcha qatlamlari konveksiyaga jalb etiladi. hosil
bo'lgan konveksiya tartibli va bir yarusli bo'ladi.
Agar bir qancha gorelkadan
foydalanilsa konveksiya tartibsiz holga keladi. Ammo har ikki holda ham suvning
butun qatlami konveksiyaga jalb qilingan, konveksiyaning o'zi esa bir yarusli
bo'ladi. Boshka tajribada o'zaro aralashmaydigan suyuqliklarning ikki qatlamli (suv,
moy) modelidan foydalanamiz. Uni qizdirish jarayonida konveksiyaning ikki sathi
vujudga keladi va ularning har birida mustaqil zanjirlar hosil bo'ladi.
Bu holda
konveksiya ikki sathli yoki ikki yarusli hisoblanadi.
Yer mantiyasida ham, suyuqliklar bilan o'tqazilgan tajribadagi singari,
konvektiv oqimlar vujudga keladi. Ammo bu jarayon juda murakkab bo'lib, ko'p
omillarga bog'liq bo'ladi. Energiya generasiyasining turli sathlarda va turli jadallikda
kechishi, jinslarning yuqori qovushoqligi, mantiya va po'stloqning
qatlamlarga
ajralganligi va lateral bir jinsli emasligi shular jumlasidandir. Ular tog' jinslarining
turli petrokimyoviy tarkibi, zichligi va qizdirilganligi bilan bog'liq.
Litosfera plitalari kinetik energiyani litosferaning asta—sekin sovushi, uning
qalinligi va zichligi oshishi hisobiga oladi. Litosferaning ostki yuzasi energiya
manbaida (O'rta okean tizmasi o'qi buyicha plyumning chiqishi) uzoqlashgan sari
pasayib boradi, plitaning o'zi esa, uni mantiyaning pastga yunalgan konvektiv oqimi
tortib
ketishi sababli, qo'shimcha tortish energiyasini oladi. Subduksiya zonasida
og'irlashgan, suzuvchanligini yuqotgan litosfera mantiyaga cho'kadi. Bu haqda
seysmotomografiya buyicha aniqlangan chuqur fokusli zilzilalarning uchoqlari va
sovub, subduksiyalangan og'ir massalarning holati dalolat beradi.
Idish tubidagi haroratning oshishi bilan suv qalinligida harorat gradienti va
yuqoriga harakatlanuvchi issiqlik oqimi yuzaga keladi. Qizigan suv balandga ko'tarila
boshlaydi, yuzasi bo'ylab yoyiladi va sovushi tufayli, idishning devori bo'ylab pastga
20
tushadi. Bu holda suyuqlikning barcha qatlamlari konveksiyaga jalb etiladi.
Hosil
bo'lgan konveksiya tartibli va bir yarusli bo'ladi. Agar bir qancha gorelkadan
foydalanilsa konveksiya tartibsiz holga keladi. Ammo har ikki holda ham suvning
butun qatlami konveksiyaga jalb qilingan. Issiqlik energiyasi va uning yer yuzasiga
chiqishi, konvektiv oqimlarning vujudga kelishi kabi. Yerning to'zilishi va
rivojlanishi haqidagi zamonoviy dunyoqarashning fundamental asosi hisoblanadi.
Umummantiya bir yarusli (bir zanjirli va ikki zanjirli) va ikki yarusli konvektiv
oqimlar bilan qamrab olingan mantiyaning tuzilishi ham muhim muammo sanaladi.
Bir yarusli umummantiya konveksiyasi tarafdorlari seysmotomografiya yordamida
aniqlangan mantiyani yorib utuvchi yadro va litosfera orasidagi modda aylanishi va
almashinuvini tushuntiruvchi apvellinglar va dauvelinglarning
planetar tizimiga
tayanadi. Geoximiklar tomonidan qo'llab — quvvatlanuvchi boshqa nuqtai nazar
bo'yicha mantiyadagi konveksiya ikki yarusli ssenariy bo'yicha amalga oshadi.
Buning isboti bo'lib magmagenerasiyalovchi uchoqlari mantiyaning turli gipsometrik
sathlarida joylashgan O'rta okean tizmalari va okean orollaridagi magmalarning
kimyoviy tarkibidagi farq sanaladi. Bunda asosiy e'tibor yuqori va o'rta mantiya
oralig'idagi o'tuvchi zonaga (660 — 670 km) qaratilgan bo'lib, ba'zi
subduksiyalanuvchi sleblar undan pastga tushmaydi.
Ular Yer moddasining
chuqurlik differensiasiyasini ta'minlaydi
va litosfera
plitalarini harakatga keltiradi.
Bundan qo'yidagi xulosa chiqadi: mantiyada jadal kechadigan yirik miqyosli
konveksiya mavjud bo'lib, u Yer moddalari differensiasiyasi va unda tarkibi va fizik
xossalari turlicha bo'lgan geosferalar hamda ularni kesib utuvchi apvelinglar
(plyumlar) va daunvelinglar (sleblar) shakllanishi uchun javobgardir. Shu tufayli
mantiyadagi zichligi turlicha bo'lgan konvektiv oqimlar bilan qamrab olingan,
ularning o'zlari esa D11 qatlamida mantiya moddasi differensiasiyasi jarayonlari va
qaynok mantiyaga sovuq okean litosferasining cho'kishi tufayli generasiyalanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
