Agrokimyo va tuproqshunoslik

Quyosh sistemasidagi asosiy planetalar.
Bu planetalar ikki guruhga bo'linadi: 
Yer tipidagi planetalar guruhi va Gigant planetalar. Birinchi guruhga Merkuriy, 
Venera, Yer, Mars, Pluton, ikkinchi guruhga esa Yupiter, Saturn, Uran, Neptun 
kiradi. Yer kabi boshqa planetalar ham o'z uqi atrofida va Quyosh atrofida aylanadi. 
Marsning massasi Yerdan 9 marta, Merkuriydan 20 marta kam. Uran va Neptun esa 
Yerdan 10 lab marta og'ir, Ayrim planetalarning yo'ldoshlari mavjud: Yerning 
yo'ldoshi Oy, Marsning ikki yo'ldoshi (Fobos va Deymos), Uranning 7 ta yo'ldoshi 
borligi aniqlangan (so'nggi 2 tasi 1997 yil oktyabr oyida amerikalik astronomlar 

---

12 
tomonidan aniqlangan), Saturnda - 16 ta, Yupiterda 17 ta yuldosh bor. Jami Quyosh 
sistemasidagi planetalarning 46 ta yo'ldoshi mavjud (1.1 - rasm). 
Xozirgi zamon dunyoqarashi ham sayyoralar dastlab bir xil tarkibidagi 
moddadan tashkil topib, keyinchalik ularning gravitasion saralanishi oqibatida turli 
qobiqlar paydo bo'lganligi aniq dalillar bilan asoslangan. Bunga yaqqol misol qilib 
Yerning ichki tuzilishini keltirish mumkin. Yerning ichki tuzilishi to'g'risida malumot 
berishdan oldin sayyoramizning hosil bo'lishi to'g'risidagi ayrim fikrlar rivojlanishga 
uning geometrik va miqdoriy ko'rsatkichlariga va tashqi qobiqlariga to'xtalib o'tamiz. 
.
 
 
1- rasm. Quyosh sistemasi va unda yerning tutgan o`rni 
 
3.Yerning shakli.
Yerning shakli haqidagi dastlabki tasavvurlar juda oddiy va 
asossiz bo'lgan. Bunda odamlar o'zlari yashab turgan joyning tabiiy geografik 
sharoitidan kelib chiqib Yer disk shaklda, uni turli xayvonlar ko'tarib turadi deb faraz 
qilishgan. Jumladan, okean va unga tutash dengizlar soxilida yashovchi odamlar 
toshbaqa, uning ustida fillar yassi disk ko'rinishidagi Yerni kutarib turishini tasavvur 
etishgan. Boshqa mulohazalarga ko'ra Yer disk shaklda bo'lib, uni okeandagi baliqlar 
ko'tarib turadi degan bo'lsa, qurg'okchil o'lkalarda disk shakldagi Yerni xo'kiz 
shohlarida ko'tarib turishni faraz kilishgan. 
Yer — Quyosh tizimidagi 9 ta sayyoraning biri. Antik dunyo olimlaridan 
Pifogor (eramizgacha V— asr) va Aristotel — Arastu (eramizgacha III — asr) 
Yerning shakli va tuzilishini o'rganib, uni shar shaklida degan edilar. 

---

13 
Yer shaklini ellipsoidga yaqin deb bilishning sababi shundaki, agar ellipsoid 
aylanasini Yer shakliga ustma — ust qo'yilsa, u holda okean yuzasi barobarligida 
olingan geoid chizig'iga yaqinlashadi. Demak, Yer shaklini ellipsoid shakliga yaqin 
bo'lgan geoid deb qabul qilingan. Geoidning lug'aviy ma'nosi Yer o'ziga xos shaklga 
ega demakdir. Uni birinchi bo'lib 1873 yilda nemis fizigi Listing fanga kiritgan (1.2 – 
rasm). 
Haqiqatdan ham Yer yuzasi g'oyat notekis bo'lib, o'ziga xos shaklga ega. 
Uning eng baland nuqtasi (Himolay tog'idagi Jomolunguma cho'qqisi, 8848 m) bilan 
eng chuqur botiq joy (Tinch okeanidagi Mariana cho'kmasi (11022 m) o'rtasidagi farq 
19870 m ni tashkil etadi, U xech qanday geometrik shakllarga to'g'ri kelmaydi. 
Yerning bunday shaklda bo'lishiga asosiy sabab, uning bir necha million yillar 
dovomida Quyosh va o'z o'qi atrofida aylanishi hamda yer yuzasidagi havo, suv, 
Yer ichidagi bitmas — tuganmas energiya ta'siri ostida bo'lishidir
.