14
Eng so'nggi kuzatishlar natijasida Yer kattaligini quyidagi miqdoriy birliklar
bilan belgilash qabul qilingan: ekvatorial radiusi 6378,245 km, qutbiy radiusi
6356,863 km, yerning o'rtacha radiusi — 6371,110 km. Ekvator aylanasi esa 40075,7
km ga teng.
Yerning og'irligi
5,977 1021 t, hajmi 1,038 mlrd. km3, maydoni 510 mln.km2,
o'rtacha zichligi 5,517 gRsm3 ga teng. Sayyoramiz yuzasining katta qismi (70,8%)
suv bilan qoplangan, quruqlik esa 29,2% ni tashkil etadi. Dunyo okeani o'zaro
bog'langan to'rtta: Tinch, Atlantika, Hind va Shimoliy Muz okeanlaridan iborat.
quruqlik oltita: Shimoliy Amerika,
Janubiy Amerika, Afrika, Yevrosiyo, Avstraliya
va Antarktida qit'alaridan iborat. Okean bilan quruqlikning nisbati Shimoliy
yarimsharda 61 va 39% bo'lsa, Janubiy yarimsharda — 81 va 19% ga teng.
4.Yerning tashqi qobiklari atmosfera, gidrosfera va biosferadan iborat bo'lib, ular yer
po'sti
shakllanishida muhim o'rinni egallaydi. Bu qobiqlar bir -biri bilan doimo o'zaro
bog'liqlikda bo'lib, yerning qattiq qobig'i bilan materiya va energiya almashunivida
faol ishtirok etadi.
Yer yuzasidan markaziga tomon yer kesmasini kuzatsak, uning qattiq tanasi uch
bo'lakdan iboratligini ko'rish mumkin: markazi — yadro, oraliq mantiya va tashqi —
yer po'sti. Agar o'rta maktabdagi geografiya fanini yana bir bor eslab ko'rsak,,
ustozlarimiz yerning ichki qismini xuddi tuxumning
yoki olmaning ichki qismiga
o'xshatib tushuntirishgani bejiz emasligini darhol anglaymiz.
Tabiiyki, savol tug'iladi, xush, zamonaviy texnik asboblar yerning 10-12 km
chuqurligidan namuna olish imkoniyatiga ega bo'lsa, 6000 km.li yerning ichki
qismida qanday jinslar borligini nima bilan isbotlash mumkin.
Haqiqatda, xozirgi burg'ilash texnikasi bor — yug'i Yerning 12 km
chuqurligigacha etdi. (Rossiyaning Kola yarim orolida), ya'ni shu oraliqda qanday
jinslar mavjudligini olingan namunasidan bilish mumkin. Shu bilan birga yerning
ichki qismini o'rganishga muljallangan ba'zi fizik asboblar borki, ulardan olingan
ma'lumotlar asosida turli qatlamlar tarkibini aniqlash mumkin.
Shunday
tadqiqotlardan biri seysmik to'lqinlar yordamida yerning ichki qismini o'rganish
bo'lib, u keyingi vaqtda ulkan yangiliklarga olib keldi.
Ma'lumki, turli jinslarda to'lqin tebranishi turlicha kechadi. Shu xususiyat
Yerning ichki qismidagi turli qobiqlarni ajratishga asos bo'lgan.
Ko'pchilik olimlar tomonidan aynan shu ma'lumot asosida Yerning ichki moddiy
tarkibi o'rganilgan. hozirgi vaqtda mukammal ishlangan shunday modellardan biri
Gutenberg — Bullen modeli xaqiqatga yaqin deb qabul qilingan.
Aslida uch qobiqqa ajratilgan Yerning ichki qismi shartli yetti bo'lakdan iborat
(A, V, S, O, Fe, R, S). Bular seysmik to'lqin tezliklarining o'zgarishini aks ettirgan
bo'lib, ular turli qobiqlarga to'g'ri keladi.
15
Seysmik to'lqinlar ikki hil ko'rinishda bo'lib, ular kundalang (S) va bo'ylama (R)
turlarga bo'linadi. Chizmadagi kundalang to'lqinning 2900 km da so'nishi markaziy
qatlamlar suyuq — qovushqoq moddallardan
iboratligidan dalolat beradi, chunki S
to'lqinga faqat qattiq jinslarda tarqaladi.
Yerning nisbatan zich qavati yadro hisoblanib, u ichki va tashqi yadrolarga
bo'linadi. Seysmik ma'lumotlarga asosan tashqi yadro suyuq qovushqoq holatga
yaqindir. Ichki yadroda bo'ylama to'lqin (R) tezligining ortib borishi uning qattiq
holatdaligidan dalolat beradi. Ichki va tashqi yadroning
moddiy tarkibi deyarli bir
hilda bo'lib, temir jinslidir Yadroda temir va nikel elementlari ko'p bo'lgani sababli
uni ilmiy adabiyotlarda «nife» qatlami deyiladi.
Yerning eng yirik oraliq qatlami mantiya xisoblanadi. Yer massasining 2F3
qismi mantiyadan iborat. Mantiya yer yuzasidan 200 — 2900 km oraliqda joylashgan
bo'lib, moddiy tarkibi: SiO2; A12O3; Fe2.O3; FeO: TiO2; SaO; MgO; Na2O; K2O
MgO birikmalaridan iboratdir. Uning tarkibida Si va Mg nisbatan ko'proq bo'lgani
uchun bu qobiq «sima» deb nomlanadi. Mantiya o'z navbatida ikkiga: qo'yi va
yuqori mantiyalarga bo'linadi.
Yerning ichki tuzilishida uning tashqi «tosh» qobiri —yer po'sti alohida o'rinni
egallaydi. Chunki yerdagi barcha tirik organizmlarning faoliyati, turli jarayonlar,
xilma—xil foydali qazilma konlari aynan shu qobiqda mujassamlangan. O'z
navbatida yer po'sti ham uchta bir — biridan tarkibi jihatidan keskin farq qiladigan
qo'yidan yuqoriga qarab bazalt, granit va cho'kindi jinslari qatlamlaridan iboratdir.
Yer po'stining qalinligi ham bir xilda emas. tog'li o'lkalarda 60 — 70 km,
tekisliklarda 35 — 45 km, okean ostida 5—10 km. Bu qatlamlarda seysmik
to'lqinlarning tarqalish tezliklari va tog' jinslari zichliklari turlichadir.
Yer po'sti tog'li o'lkalar, tekisliklar va okean cho'kmalari viloyatlariga bo'linadi.
Ularning paydo bo'lishida yerning ichki (endogen) harakatlarining ahamiyati katta.
Bizning tasavvurimizdagi va hozirgi vaqtda ko'z oldimizdagi
yer qiyofasining
shakllanishida zamonaviy tektonik harakatlar. alohida ahamiyatga ega. Bu harakatlar
to'g'risida qo'yida batafsil to'xtalamiz.
Umumiy holatda shuni aytish mumkinki, sayyora sifatida shakllangan va
hozircha yagona xayot maskani bo'lgan. Yerimiz o'lkan jarayonlar natijasida yuzaga
kelib, hozirgi vaqtda ham doimo harakatdadir. Buni ichki kuchlar ta'sirida yuksalib
borayotgan tog'lar va yer yuzasidagi kuchlar ta'sirida emirilayotgan — nurash
jarayonlari ko'lami tasdiqlab turibdi.
Yerning ichki harakatlari doimo yer yuzasidagi jarayonlarni nazorat qilib
turadi.
Yer rivojlanishining turli bosqichlarida ichki harakatlarning dam kuchayib, dam
susayib borganligini ko'zatishimiz mumkin. Yerning kuchli
ichki harakatlaridan biz
16
yashab turgan o'lkalarda zilzila, kuchki, o'pirilish ro'y berib turadigan bo'lsa, o'rta
okean tizmalarida hamda quruqlik va okean er po'stlari tutashgan (Kamchatka, Kuril,
Indoneziya va boshqalar) hududlarida vulkanlar faoliyati, geyzerlar — issiq suv va
bug'lar otilishi bundan dalolat berib turibdi. Bu jarayonlar natijasida yer yuzasining
yemirilipsh, buzilishi, tog' jinslarining bir joydan ikkinchi joyga ko'chirilishi va ular
asosida nohush ekologik vaziyatlar paydo bo'lishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
