Agrokimyo va tuproqshunoslik

2.Tog’ jinslari to’g’risida tushuncha
.
Yerning materik va okean pustlar xar xil tok jinslari 
va minerallardai tashkil toptan. Tor jinsi deb bir yoki bir necha minerallar birikmasiga, organik 
dunyo k'oldiqlardan tashkil topgan tabiiy xosidaga aytiladi. Yer po’stidagi barcha tog’ jinslari
xosil bo’lish sababi va tarkibiga kura uch guruzre: magmatik, chuqindi va metamorfik 
(o’zgargan) jyanglarga bo’linadi. 

---

22 
Yer pustida turli ekzog jarayonlar ta`sirida chukmalar hosil bo’ladi. Ular 
keyinchalik jipslashib, turli fizik-kimyoviy uzgar iplarga uchrab (diagenez) chuqindi
tor jinslariga aylanadilar. Chukmalаr kimyoviy yul bilan, doyvon pa usimlik 
qoldiqlari to’planishidan ham hosil bo’lishi mumkii. Chukindi tog’ jinslari qoplama 
shakllar, materiklarning doyarli) 75% maedonini egallab yotadi. Ularning ba`zilari 
foydali qazilmalar hisoblanadi yoki tarkibsha turli foydali komponeitlarga ega 
bo’lishi mumkin.
Magmaning sovub qotishidan hosil bo’lgan moddalarni magmatik jinslar deb 
ataladi. Ularga navbatida yer pustining ichida sovub qotgan intruziv va yer yuzasiga 
chiqib ko’yilgan effuziv (vulkan) jinslarga bo’linadi. Bularning har ikkalasi ham 
magmaning qotishidan, lekin ikki xil sharoitda paydo bo’lgan. Granit, granodiorit, 
porfir, bazalt magmatik tof jinslarining tipik vakillaridir. Asoson tog’li
ulkalarda, halqonlarda tarqalgan. 
Metamorfizm jarayonida hosil bo’lgan tog’ jinslari fasiyalarga ajralgan: epidot - 
al'bit - rogovikli fatsiya: amfibol - rogovikli fatsiya; yashil slanetslar fatsiya epidot-
amfibolitlar fatsiyasi va eklogitlar fatsiyalar shular jumlasidandir. Metamorfizm 
natijasida yo’qorida nomlari aytilgan fatsiyalar bilan birga ma`danli foydali 
qazilmalar hosil bo’ladi. Metamorfik jinslari va fatsiyalarida ma`danli ne noma`dan 
qimmatli [Ai, Si, SH Pd, Hg, Fe va bo’lgan) konlar hosil bo’lgan. 
Bu uch guruh tog’ jinslari minerallardan tashkil topib, ular bilan turli foydali 
qazilmalar bog’liq bo’lganligi sababli minerallarning kimyoviy tarkibi va fizik 
xossalarini batafsil o’rganish lozim. Ma`lumki, bir xil tog’ jinsiyning tarkibi ikkinchi 
xil tok jinsining tarkibiga mos kelmaydi. Masalan magmatik tog’ jinslari bo’lmish 
grant kvarts, dala shpati biotig’ obmanka minerallaridai tashkil topgan bo’lsa, dunit 
olivinit, piroxsenit olivindan matamorfik tog’ jinslaridan bo’lmish marmar faqat 
kal'tsit minerallar tashkil topgan. Demak, minerallarning izik xossasi va ular qaysi
jinsida uchrashini bilib olib so’ng tog’ jinslarini tekshirish kerak. 
Tog‘ jinslarining tasnifi hosil bo‘lish sharoitlariga asoslangan. Ushbu tasnifga 
muvofiq tog‘ jinslarining quyidagi turlari ajratiladi:
- magmaning sovishida hosil bo‘luvchi - magmatik;
- magmatik va metamorfik jinslarning mexanik nurashi va eritmalardan 
moddalarning cho‘kishi natijasida hosil bo‘luvchi - cho‘kindi; 
- cho‘kindi va magmatik jinslarning uzoq vaqt davomida yuqori bosim, harorat 
va minerallashgan suv ta’sirida kechgan tabiiy-kimyoviy jarayonlar tufayli hosil 
bo‘luvchi – metamorfik.