Agrokimyo va tuproqshunoslik

Talabaning bilimini sinash uchun savollar 
1. Tuproq strukturasi deb nimaga aytiladi va morfologik va agronomik jihatdan 
ularni baholashdagi xususiyatlar nimada? 
2. Tuproq strukturasining hosil bo‘lishini qanday jarayonlar belgilaydi.? 
3. Strukturaning agronomik ahamiyatini ta’riflang? 
19 MAVZU. TUPROQNING UMUMIY FIZIK, FIZIK-MEXANIKAVIY 
XOSSALARI. 
REJA: 
1. Tuproqning umumiy fizikaviy xossalari. 
2. Tuproq qattiq fazasining zichligi. 
3. Tuproqning zichligi. 
 
1. Tuproqning mexanik tarkibi va struktura holati bilan bevosita boђliq bo‘lgan 
fizikaviy xossalari hamda unda kechadigan fizikaviy jarayonlar tuproqning suv, havo 
va issiqlik rejimlari, shuningdek o‘simliklarning o‘sib rivojlanishida juda katta 
ahamiyatga ega. Tuproqning fizikaviy xossalariga, uning strukturasi, suv, havo, 
issiqlik, umumiy fizik-mexanikaviy xossalari kiradi. Tuproqning fizikaviy xossalari 
ko‘plab omillarga, jumladan, tuproqning qattiq, suyuq, gazsimon qismi va tirik 

---

151 
fazalari tarkibi, ular nisbati va o‘zaro ta’siri hamda dinamikasi singarilar bilan 
bevosita boђliqdir. 
Tuproqning paydo bo‘lish jarayonlarida, unumdorligi va o‘simliklar hayotida 
fizikaviy xossalarning roli, ahamiyati ko‘plab olimlar tomonidan o‘rganilib, amaliy 
xulosalar qilingan. Tuproq fizik xossalariga doir tadqiqotlar P.A.Kostichev. 
V.R.Vilyams, 
A.G.Doyarenko, 
N.A.Kachinskiy, 
I.N.Antipov-Karatayev, 
S.V.Astapov, A.V.Lebedev, P.V.Vershinin, A.F.Tyulin, A.A.Rode, S.I.Dolgov, 
I.B.Revut, S.N.Rijov, M.U.Umarov, L. Tursunov, I.Turapov va boshqa olimlar nomi 
bilan boђliq. Umumiy fizikaviy xossalariga tuproqning zichligi, qattiq fazasining 
zichligi va ђovakligi singarilar kiradi. 
2. Tuproq qattiq fazasining zichligi (solishtirma massasi) - ma’lum hajmdagi 
tuproq qattiq qismining 4 0S da, shuncha hajmdagi suvga bo‘lgan nisbati hisoblanadi 
va g\sm3 bilan ifodalanadi. Qattiq fazasining zichligi tuproq tarkibidagi organik 
moddalar miqdoriga va mineral qismi komponentlari (tarkibiy qismlari) ning 
nisbatiga boђliq. Tuproq qattiq fazasidagi organik moddalar (o‘simliklarning 
qoldiqlari, torf, gumus) ning qattiq fazasi zichligi 0,2-0,5 dan 1,0-1,4 g\sm3 gacha, 
mineral birikmalardan iborat qismida esa 2,1-2,5 dan 4,0-5,18 g/sm3 gacha o‘zgaradi. 
Bu ko‘rsatkich tuproqdagi birlamchi va ikkilamchi minerallarning tarkibi va 
solishtirma massasiga boђlik. Masalan, dolomitning solishtirma massasi 2,8-2,99, 
limonitniki 3,50-4,0, gematitda 4,9-5,3, montmorillonitniki 2,0-2,20 g/sm3 ni tashkil 
etadi. Ko‘pchilik tuproqlarning mineralli gorizontlarida qattiq fazasining zichligi 2,4-
2,65 g/sm3 oraliђida bo‘lib, torfli qatlamlarda 1,4-1,8 g/sm3 ni tashkil etadi.
Tuproqning solishtirma massasiga doir ma’lumotlar tuproq qatlamlari tuzilishini 
o‘rganishda va tuproqning umumiy ђovakligini hisoblab chiqarishda foydalaniladi. 
3. Tabiiy holati saqlangan holda olingan, ma’lum hajmdagi tuproq massasiga 
uning zichligi yoki hajmiy massasi deyiladi. Bu ko‘rsatkich ham quruq tuproqqa 
nisbatan g/sm3 bilan ifodalanadi. Zichlik tuproqning mineralogik va mexanik 
tarkibiga, struktura holatiga va organik moddalar miqdoriga boђliq (23-jadval). 
Bundan tashqari, zichlikka tuproqga ishlov berish jarayoni va qishloq xo‘jalik 
texnikasining ta’siri ham katta. Yer bevosita ishlangandan keyin, u eng ђovak holda 
bo‘lib, keyinchalik asta-sekin zichlashib boradi va ma’lum vaqtdan keyin (kelgusi 
haydovga qadarli) zichligi kam o‘zgaradigan holatga keladi. Ammo ma’lum 
chuqurlikka qadar ishlov beriladigan maydonlarda, haydalma ostki qatlamning 
yildan-yilga zichlashib borishi kuzatiladi(bunda "Plug tovon" qatlami yuzaga keladi). 
Chirindiga boy, strukturali va yetilgan holda ishlov berilgan yerlarda zichlik kam 
bo‘ladi. Zichlik tuproqning suv-havo xossalari va undagi biologik jarayonlarning 
borishida hamda o‘simliklar uchun zarur oziq moddalarning to‘planishida muhim rol 
o‘ynaydi. Zichlangan yerlarda suvning shimilishi kamayadi, havo almashinuvi va 

---

152 
o‘simliklar ildizlarining erkin rivojlanishi uchun noqulay sharoit yuzaga keladi.