Agrokimyo va tuproqshunoslik

Turli tuproqlarning umumiy fizikaviy xossalari. 
Tuproq va uning holati 
Genetik 
gorizonti va 
uning 
chuqurligi 
Zichlig
i
g/sm3 
Qattiq 
fazasining 
zichligi g/sm3 
Umumiy
ђovaklig
i,
foiz 
1 
2 
3 
4 
5 
Chimli podzol, qo‘riq yer 
(I.P.Grechin) 
A1 5-15 
A2 22-32 
V1 64-74 
S 104-114 
1,23 
1,29 
1,66 
1,72 
2,52 
2,62 
2,67 
2,71 
51,2 
50,8 
37,8 
36,5 
Chimli podzol, haydalma yer 
Ax 0-27 
A2 36-46 
V1 60-70 
V2 74-84 
1,14 
1,57 
1,62 
1,79 
2,53 
2,63 
2,69 
2,69 
54,9 
40,3 
39,8 
33,5 
Oddiy qora tuproq, qo‘riq yer 
A1 2-12 
A2 12-22 
V1 30-40 
V2 57-67 
Vx 87-97 
1,15 
1,17 
1,31 
1,37 
1,51 
2,55 
2,58 
2,65 
2,68 
2,72 
54,9 
54,7 
50,6 
48,9 
44,9 
Oddiy qora tuproq, haydalma 
yer 
Ax 0-10 
Ax 10-20 
V1 29-39 
V2 54-64 
Vk 86-96 
1,09 
1,11 
1,28 
1,41 
1,53 
2,58 
2,60 
2,60 
2,70 
2,73 
57,8 
57,3 
51,9 
47,8 
44,0 
Och tusli bo‘z tuproq, qo‘riq 
yer 
A1 0-5 
A2 5-10 
V1 10-20 
V2 35-45 
1,35 
1,45 
1,39 
1,22 
2,75 
2,75 
2,73 
2,71 
51,0 
47,0 
49,0 
55,0 
Och tusli bo‘z tuproq 
Ax 0-10 
A2 20-30 
V1 35-45 
1,21 
1,35 
1,25 
2,69 
2,68 
2,78 
55,0 
50,0 
55,0 
Tipik bo‘z tuproq, qo‘riq yer 
Ax 0-3 
A2 5-15 
V1 20-30 
V2 50-60 
S 120-130 
1,17 
1,22 
1,20 
1,20 
1,25 
2,72 
2,72 
2,74 
2,73 
2,71 
57,0 
55,0 
49,0 
56,0 
54,0 
Tipik bo‘z tuproq, haydalma 
yer 
A 0-10 
V1 20-30 
V2 50-60 
S 120-
130 
1,04 
1,18 
1,18 
1,27 
2,72 
2,77 
2,73 
2,76 
62,0 
57,0 
57,0 
54,0 

---

153 
To‘q tusli bo‘z tuproq, qo‘riq 
yer 
A 3-13 
V1 25-35 
V2 60-70 
S 110-
120 
1,22 
1,15 
1,18 
1,24 
2,70 
2,80 
2,76 
2,73 
55,0 
59,0 
57,0 
54,0 
To‘q tusli bo‘z tuproq, 
haydalma yer 
Ax 0-10 
Ax 20-30 
V1 45-55 
S 120-
130 
1,11 
1,20 
1,11 
1,21 
2,66 
2,77 
2,74 
2,76 
58,0 
57,0 
59,0 
56,0 
Ko‘pchilik madaniy ekinlar uchun maqbul zichlik 1,0-1,2 g/sm3 bo‘lib, 
o‘simliklarning turiga va tuproqning xossalariga ko‘ra, bu kursatkich o‘zgarib turadi. 
Tuproqlarning mexanik tarkibiga ko‘ra, yetishtiriladigan ko‘pgina qishloq xo‘jalik 
ekinlari uchun zichlikning eng maqbul ko‘rsatkichlari quyidagi oralikdadir: qumoq va 
soz tuproq lar uchun 1,0-1,30 g/sm3, yengil qumoq tuproqlarda 1,10-1,40, qumloq 
tuproqlarda 1,20-1,45, qum tuproqlarda -1,25-1,60 g/sm3. Hosilning tuproq 
zichligiga boђliqligiga doir faktik materiallarni tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, 
tuproqning zichligi eng maqbul oraliq chegaralarida 0,01 g/sm3 miqdorda oshganda 
donli ekinlarning hosildorligi 0,35-0,6 s/ga kamayar ekan. Tuproqning zichligi eng 
maqbul oraliqning yuqori chegarasidan 0,01 g/sm3 oshganda donli ekinlarning 
hosildorligi 1 s/ga, kartoshkaniki esa 1,0-2 s/ga kamayadi (A.Bondarev). I.V.Revut 
va I.I.Kochurova ma’lumoticha ђalla ekinlari uchun chimli pozol tuproqlarning 
haydalma qatlamidagi maqbul zichlik 1,20-1,35 g/sm3 oraliђidir. A.P.Malyanov 
tadqiqotlari oђir qumoq tarkibli kashtan tuproqlarning haydalma qatlamlari uchun 
optimal zichlik 1-1,2 g/sm3 ni tashkil etadi. Zichlik 1,3 g/sm3 gacha ko‘payganda 
buђdoy ildizining soni sezilarli kamaygan. Tuproq zichligi 1,63 g/sm3 va ђovakligi 
39 foiz bo‘lganda, buђdoy ildizlari tuproq qatlamlari bo‘ylab rivojlanish imkoniyatiga 
ega emas. Bodring uchun bu ko‘rsatkich mutanosib ravishda 1,45 g/sm3 va 45 foizni 
tashkil etadi. 
M.U.Umarov, E.F.Yakovleva O‘rta Osiyoning bo‘z va o‘tloq tuproqlari 
sharoitida zichlikning eng maqbul ko‘rsatkichlarini aniqlashgan. Ular ma’lumoticha, 
umumiy ђovaklik 48-50 foizdan kam bo‘lmagan sharoitda oldindan suђorib 
kelinadigan o‘rtacha qumoq tipik bo‘z tuproq uchun - 1,3-1,2 g/sm3 : avvaldan 
suђorib kelinadigan allyuvial-o‘tloq tuproqlar uchun 1,2 va 1,3 g/sm3 , o‘rtacha 
qumoq tarkibli yangi suђoriladigan och tusli bo‘z tuproq uchun 1,3, 1,2 va 1,4 g/sm3. 
Bo‘z tuproqlarning haydalma qatlami uchun ђo‘za o‘stirilayotgan sharoitda eng 
maqbul zichlik 1,2-1,3 g/sm3 va juda ko‘pi bilan 1,35 g/sm3 bo‘lishi kerak. Agar 
tuproqning zichligi eng maqbul chegaradan yuqori bo‘lsa, yuzaga keladigan salbiy 

---

154 
sharoitlar natijasida paxtaning hosildorligi keskin kamayadi. Bunda tuproqning turli 
darajadagi zichligi, avvalo, ђo‘zaning ildiz rivojiga ta’sir etadi(24- rasm). 
Tajribalardan ma’lumki, tuproq zichligi 1,4-1,5 g/sm3 bo‘lganda, ildizlar qattiq 
qatlamni o‘ta olmay, faqat ustki qatlamda yoniga qayrilib o‘sadi. Zichlanish normal 
(1,2 g/sm3 ) bo‘lganda ildizlar to‘ђri va chuqur kirib borib yon ildizlar atrofga yaxshi 
taraladi.