Agar fanga oid terminlar noaniq bo‘lsa, fanning o‘zi noaniqdir

Element	6S	14Si	32Ge	50Sn
82Pb
Er po‘stlog‘idagi miqdori, massa ulishi, %	0,14	27,6
Asosiy tabiiy birikmalari (qavsda – minerallarning nomi)	Erkin holatda – olmos, grafit, karbin; birikma holida – ko‘mir, neft, karbonat-lar va h.z.	SiO2 (kermne-zyom); dala shpatlari M[AlSi3O8], M = Na, K, Ba	Ag8GeS6 (argirodit); Cu3(Fe,Ge)S4 (germa-nit)	SnO2 (kassiterit) Cu2FeSnS4 (stannin)	PbS (galenit); PbSO4 (anglezit); PbCO3 (serussit)
Tabiiy izotoplarining massa sonlari (qavslarda massa ulushi, %)	12(98,89) 13(1,11)	28(92,27) 29(4,68) 30(3,05)	70(20.55) 72(27.37) 73(7.67) 74(36.74) 76(7.67)	116(14.24) 117(7.57) 118(24.01) 119(8.58) 120(32.97) 122(4.71) 124(5.98)	204(1.48) 206(23.6) 207(22.6) 208(52.3)
Rangi	Grafit – qoram-tir-kulrang, olmos – rangsiz	Qoramtir-kul-rang (ko‘kimtir tovlanadi)	Kulrang-oq	1. α-modifikatsiyasi – kulrang 2. β-modifikatsiyasi – ku-mushsimon-oq	Ko‘kimtir-oq
Zichligi ρ, g/sm^3­	1. 2,265 2. 3,515	2,328	5,323	1. 5,846 2. 7,295	11,336
Atomning kovalent radiusi, nm	0,077	0,118	0,122	0,141	0,154
Atomning metall radiusi, nm	0,091	0,134	0,139	0,162	0,175
Ion radiusi, nm E^2+ * E^4+	― 0,016	― 0,040	0,093 0,053	0,112 0,071	0,119 0,078
Birikmalardagi oksidlanish darajasi	–4, +2, +4	–4, +2, +4	+2, +4	+2, +4	+2, +4

OLINISHI

Olish usullari. Uglerod yog‘och ko‘miri shaklida qadimdan ma’lum. U yog‘ochni havosiz qizdirish natijasida olinishi mumkin. Hayvon qoldiqlari va organik birikmalarni chala yondirish natijasida qurum olinadi. Grafit va olmos tabiatda uchraydi, keyingi paytda ular asosan sun’iy yo‘l bilan olinadi: grafit – koks va toshko‘mir smolasi aralashmasidan, olmos esa grafitni yuqori harorat va bosimda qizdirib olinadi.

Si – sanoatda elektr pechlarda SiO₂ ni uglerod bilan qaytarib:

SiO₂ + 2C → Si + 2CO

eng toza Si esa SiCl₄ ni rux va vodorod bilan qaytarib:

SiCl₄ + 2Zn Si + 2ZnCl₂,

SiCl₄ + 2H₂ Si + 4HCl,

va vodorodli birikmalari yoki SiI₄ dan olinadi:

SiH₄ Si + 2H₂,

SiI₄ Si + 2I₂.

Laboratoriyada SiO₂ ni magniy yoki alyuminiy bilan qaytarib olinadi:

SiO₂ + 2Mg → Si + 2MgO,

3SiO₂ + 4Al → 3Si + 2Al₂O₃.

Ge, Sn va Pb – ular oksidlarini H₂, S, CO yordamida termik kaytarib olinadi:

GeO₂ + 2H₂ Ge + 2H₂O,

SnO₂ + 2C Sn + 2CO,

PbO + CO Pb + CO₂.

ISHLATILISHI

Uglerod metallurgiyada qaytaruvchi sifatida domna jarayonlarida ko‘p miqdorda ishlatiladi. Atom energetikasida va elektrotexnikada grafitdan foydalaniladi.

Kremniy kremniyli priborlarda (radioelektronikada, hisoblash tex-nikasida, optika, elektrotexnika va boshq.) ishlatiladi.

Kremniy karbid SiC yarim o‘tkazgich sifatida ishlatiladi. Kvarsli shisha SiO₂ keng qo‘llaniladi. Kremniy temir va rangli metallarning ko‘p qotishmalari tarkibiga kiradi.

Ge yarim o‘tkazgich material sifatida ishlatiladi. GeO₂ asosida maxsus optik shisha tayyorlanadi.

Qalay turli qotishmalar va konserva sanoati uchun oq tunuka ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.

Qo‘rg‘oshin qo‘rg‘oshinli akkumulyatorlarda, kabellar ishlab chiqarishda va kimyo sanoatida himoya qoplama sifatida, tipografiya qotishmalari tayyorlashda, atom energetikasida va rentgenotexnikada nurlarni yutuvchi sifatida ishlatiladi. Qo‘rg‘oshin oksid bo‘yoqlar va billur shisha ishlab chiqarishda ishlatiladi:

SiO₂ + K₂CO₃ → K₂SiO₃ + CO₂↑,

SiO₂ + PbO → PbSiO₃,

K₂SiO₃ + PbSiO₃ + 4SiO₂ → K₂O∙PbO∙6SiO₂ (K₂PbSi₆O₁₄).

^{billur shisha}


uglerod

S – grafit

Metallmas. Uglerod elementining barqaror shakli (α-S). SHuningdek termodinamik metabarqaror shakllari: β-S – olmos, (S₂)_n – karbin, S₆₀ va S₇₀ fullerenlar ham ma’lum. Grafit – kulrang-qora, metall yaltiroqlikka ega, qo‘l bilan ushlaganda moysimon, yumshoq, elektr o‘tkazuvchan. Kimyoviy faol (olmos va karbindan farqli); vodorod, kislorod, ftor, oltingugurt, metallar bilan reaksiyaga kirishadi. Tipik qaytaruvchi; suv bug‘i, konsentrlangan nitrat kislota, metallarning oksidlari bilan reaksiyaga kirishadi. Sanoatda toshko‘mir yoki uglevodorodlarni piroliz qilib olinadi.

Mr = 12,011; d = 2,27;

t_suyuq ≈ 3800 °C; t_qayn ≈ 4000 °C;
1. C + H₂O (bug‘) = CO + H₂ (800 – 1000 °C).

2. C + 2H₂SO₄(kons., issiq) = CO₂↑ + 2SO₂↑ + 2H₂O,

C + 4HNO₃(kons., issiq) = CO₂↑ + 4NO₂↑ + 2H₂O.

3. C + 2H₂ = CH₄ (600 °C, p, kat. Pt),

2S + H₂ = C₂H₂ (1500 – 200 °C).

4. C + O₂ = CO₂ (600 – 700 °C, havoda yonishi),

2S + O₂ = 2CO (t > 1000 °C).

5. C + 2F₂ = CF₄ (t > 900 °C).

6. C + 2S = CS₂ (700 – 800 °C).

7. 2C + N₂ F C₂N₂ (elektr razryadi),

2C + H₂ + N₂ = 2HCN (t > 1800 °C).

8. C + Si = SiC (1200 – 1300 °C).

9. 2C + Ca = CaC₂ (550 °C).

10. C + 2PbO = 2Pb + CO₂ (600 °C).

11. 2C + Na₂SO₄ = Na₂S + 2CO₂ (600 °C),

2C + Na₂CO₃ = 2Na + 3CO (900 – 1000 °C).

12. 3C + 8H₂SO₄(kons.) + 2K₂Cr₂O₇(kons.) = 3CO₂↑ + 2Cr₂(SO₄)₃ + 2K₂SO₄ + 8H₂O.

13. C C_nO (n = 2 ÷ 2,75; 20 °C).

^{grafit oksidlari}

14. 2C + nF₂ = 2CF_n (grafit ftoridlari) [n  1,12; 450 °C].

8C + F₂ = 2(C₄)(F^–) [20 °C, HF atmosferasida].

15. (8 + x)C + M = MC_{8 + x} (grafitidlar) [M = K, Rb, Cs; t < 150 °C].

16. C(olmos) S(grafit) [t > 1200 °C].

(C₂)_n(karbin) S(grafit) [2300 °C].

Kremniy

Si – kremniy

Metallmas. Yirik kristall – qoramtir-kulrang, metall yaltiroqlikka ega, nihoyatda qattiq, juda mo‘rt, shaffofmas, xona haroratida yarim o‘tkazgich. Juda mayda kristallar ko‘rinishidagi amorf (rentgenoamorf) shakli – oq (qo‘shimchalarsiz) yoki jigarrang (asosan temir qo‘shimchalari hisobiga). Hajmi kamayishi bilan suyuqlanadi. Havoda borqaror (oksid parda bilan qoplanadi). Kristall shaklida – reaksion faolligi past: suv, kislotalar (jumladan ftorid kislota), vodorod bilan reaksiyaga kirishmaydi. Amor shakli – faolroq: konsentrlangan ftorid kislota, ishqorlar bilan reaksiyaga kirishadi (kuchsiz ishqoriy muhitda qisman eritmaga o‘tadi), ko‘p miqdorda turli gazlar (jumladan H₂)ni yutadi. Qizdirilganda kislorod, galogenlar ta’sirida oksidlanadi, galogenovodorodlar, ammiak, vodorod sulfid, metall sulfidlari bilan ta’sirlashadi. Suyuqlanmasi nihoyatda faol, ishqoriy, ishqori-er va boshqa metallar bilan reaksiyaga kirishadi. Be, Al, Ga, In, Sn, Sb, Zn, Ag, Au bilan suyuqlanadi (lekin reaksiyaga kirishmaydi). Temir bilan qotishmasi – ferrosilitsiy (12-90% Si) sanoat miqiyosida muhimdir. Er litosferasida tarqalishi jihatidan ikkinchi o‘rinda (kisloroddan keyin) turadi.

Mr = 28,086; d = 2,33 (kr); t_suyuq = 1415 °C; t_qayn ≈ 3250 °C.
1. Si(amorf) + 2H₂O(bug‘) = SiO₂ + 2H₂ (400 – 500 °C).

2. Si(amorf) + 4NaOH(kons.) = Na₄SiO₄ + 2H₂↑.

3. Si(amorf) + 6HF(kons.) = H₂[SiF₆] + 2H₂↑,

Si + 4HF_(g) = SiF₄ + 2H₂ (40 – 100 °C).

4. 3Si + 18HF(kons.) + 4HNO₃(kons.) = 3H₂[SiF₆] + 4NO↑ + 8H₂O.

5. 3Si + 18HF(kons.) + 2KClO₃ = 3H₂[SiF₆] + 2KCl + 6H₂O,

Si + 6HF(kons.) + KNO₃ = H₂[SiF₆] + 2KNO₂ + 2H₂O.

6. Si + O₂ = SiO₂ (1200 – 1300 °C).

7. Si + 2F₂ = SiF₄ (20 °C, F da yonishi).

8. Si + Cl₂ = SiCl₄ (340 – 420 °C, Ar oqimida).

9. Si + 2Br₂ = SiBr₄ (620 – 700 °C, Ar oqimida).

10. Si + 2I₂ = SiI₄ (750 – 810 °C, Ar oqimida),

Si + 4HI = SiI₄ + 2H₂ (400 – 500 °C).

11. Si + S = SiS (650 – 700 °C, p),

Si + 2S = SiS₂ (250 – 600 °C).

12. Si + 2E = SiE₂ (800 °C; E = Se, Te; Ar atmosferasida).

13. 3Si + 2N₂ = Si₃N₄ (1200 – 1500 °C),

Si + C(grafit) SiC (1200 – 1300 °C).

14. Si + M = MSi (suyuqlantirilganda: M = Na, K, Rb, Cs),

Si + 2M = M₂Si (suyuqlantirilganda: M = Mg, Ca),

Si MSi, MSi₂ (suyuqlantirilganda: M = Ca, Sr, Ba),

2Si + M = MSi₂ (suyuqlantirilganda: M = La, Th, Ti, Cr, Mo, Mn, Fe).

15. 3Si + 4NH₃ = Si₃N₄ + 6H₂ (1300 – 1500 °C).

16. Si + 2H₂S = SiS₂ + 2H₂ (1200 – 1300 °C).

UMUMIY TASNIFI

Element	5B	13Al	31Ga	49In
Er po‘stlog‘idagi miqdo-ri, massa ulushi, %		8,8
Asosiy tabiiy birikmalari (qavsda minerallarning nomi)	Na2B4O7∙10H2O (bura); Na2B4O7∙4H2O (kernit); H3BO3 (sassolin)	Allyumosilikatlar; Al2O3∙2SiO2∙2H2O (gil); (Na, K)2[Al2Si2O8] (nefe-lin); Al2O3∙nH2O (boksit); Na3AlF6 (kriolit); (Na, K)2SO4∙Al2(SO4)3 4Al(OH)3 (alunit).	CuGaS2 (gallit); alyuminiy, rux, temir minerallarida izomorf qo‘shimcha.	FeIn2S4 (indit); CuInS2 (rekizit); rux minerallarida qo‘shimcha
Tabiiy izotoplarining massa sonlari (qavsda –tabiiy aralashmadagi massa ulushi, %)	10(19) 11(81)	27(100)	69(61,2) 71(38,8)	113(4,33) 115^*(95,67)
Rangi	Qora	Kumushrang	Kumushsimon- oq	Kumushsimon- oq
Zichligi ρ,g/sm^3	2,34	2,70	5,90	7,31
Atomning kovalent ra-diusi, nm	0,081	0,118	0,126	0,144
Atomning metall radiu-si, nm	0,098	0,143	0,139	0,166
Ion radiusi, nm E^3+ ** E^+	0,027 ─	0,0535 ─	0,062 ─	0,080 0,130
Elementning birikma-lardagi oksidlanish da-rajasi	–3	+3	+3	+3