Agar fanga oid terminlar noaniq bo‘lsa, fanning o‘zi noaniqdir

Bor

B – bor
Metallmas. Kulrang-qora (kristall) yoki jigarrang (amorf). Qiyin suyuqlanuvchan, juda qattiq, mo‘rt. Kimyoviy passiv; vodorod, suv, suyultirilgan kislotalar, ishqorlarning suyultirilgan eritmalari bilan reaksiyaga kirishmaydi. Qizdirilganda suv bug‘i, konsentrlangan nitrat kislota, galogenlar, azot, vodorod ftorid va vodorod sulfid, ishqorlar, ammiak bilan reaksiyaga kirishadi.

Mr = 10,811; d = 2,340; t_suyuq = 2075 °C; t_qayn = 3700 °C.
1. 2B + 3H₂O(bug‘) = B₂O₃ + 3H₂O (700 – 800 °C).

2. B + 3HNO₃(kons., issiq) = B(OH)₃↓ + 3NO₂↑.

3. 2B(amorf) + 2NaOH(kons.) + 6H₂O = 2Na[B(OH)₄] + 3H₂O↑.

4. 4B + 4NaOH + 3O₂ = 4NaBO₂ + 2H₂O (350 – 400 °C).

5. 4B + 3O₂ = 2B₂O₃ (700 °C, havoda yonishi).

6. 2B + 3E₂ = 2BE₃ (30 °C, E = F; t > 400 °C, E = Cl, Br, I).

7. 2B + 3S = B₂S₃ (t > 600 °C).

8. 2B + N₂ = 2BN (900 – 1000 °C).

9. B + P(qizil) = BP (900 – 1200 °C).

10. 4B + C(grafit) = B₄C (t > 2000 °C, B₁₃C₂ qo‘shimchasi).

11. 2B + 6HE = BE₃ + 3H₂ (400 – 500 °C, E = F, Cl).

2B + 3H₂S = B₂S₃ + 3H₂ (800 – 900 °C).

2B + 2NH₃ = 2BN + 3H₂ (1000 – 1200 °C).

12. 5B + 3NO = B₂O₃ + 3BN (800 °C).

13. 2B + 3CO = B₂O₃ + 3C(grafit) [1400 °C].

4B + 3CS₂ = 2B₂S₃ + 3C(grafit) [930 °C].

14. 4B + 3SiO₂ = 2B₂O₃ + 3Si (1300 – 1500 °C).
VIIIA GRUPPACHA METALLMASLARI
Geliy – quyosh, neon – yangi, argon – yalqov, kripton – yashirin, ksenon – no’malum, radon – nur degan so‘zlardan olingan.

UMUMIY TASNIF

Element	2He	10Ne	18Ar	36Kr		54Xe		86Rn
Er atmosferasidagi miqdori, hajmiy ulushi, % da	5,24·10^–4	1,8·10^–3	0,93	3·10^–4		9·10^–6		6·10^–18
Tabiatda uchrashi	Tabiatda nuqul erkin holatda asosan atmosferada uchraydi
Tabiiy izotoplarining massa sonlari (qavsda – tabiiy aralashmadagi massa ulushi, % da)	3(0,01) 4(99,99)	20(90,9) 21(0,3) 23(8,8)	36(0,337) 38(0,063) 40(99,60)	78(0,35) 80(2,27) 82(11,56) 83(11,55) 84(56,9) 86(11,37)		124(0,096) 126(0,09) 128(1,91) 129(26,47) 130(4,08) 131(21,18) 132(26,89) 134(10,44) 136(8,87)		222 – tabiiy izotoplaridan birmuncha barqarori
Odatdagi sharoitda agregat holati. Rangi.	Rangsiz gazlar
Atom radiusi, nm	0,040	0,070	0,094	0,109		0,130		0,140
Elementning birikmalardagi oksidlanish darajasi	Kimyoviy birikmalar hosil qilmaydi.				+2, +4		+2, +4, +6, +8		+2, +4, +6

OLINISHI
Ne – Rn qatorda suyuqlanish va qaynash haroratlari qonuniyat bo‘yicha oshadi, suvda va organik erituvchilarda eruvchanligi ortadi.

Olish usullari. Ne, Ne, Ar, Kr, Xe – suyuq havoni rektifikatsiya-lashdagi qo‘shimcha mahsulotlar.

Ne – tabiiy gazlardan qattiq sovutish usuli. Ne dan boshqa barcha gazlar aralashmasi suyuqlanadi; Ne eng qiyin qaynaydigan modda sifatida gaz hol-da qoladi, faqat yuqori bosimda suyuqlanadi.

Ar – NH₃ sintez qilishdagi qo‘shimcha mahsulot.

Rn – radiyning radioaktiv parchalanishi:

ishlatilishi

He va Ar dan metallurgiya va kimyoviy jarayonlarda inert atmosfera hosil qilish uchun foydalaniladi. Ne shuningdek oziq-ovqat mahsulotlarini konservalashda, o‘ta past harorat hosil qilishda (suyuq He), O₂ bilan aralashmasi – suv osti ishlarida nafas olish uchun ishlatiladi. Ne, Ar, Kr, Xe elektrovakuumli texnikada, Rn – tibbiyotda («radonli vannalar») ishlatiladi.

Kr va Xe ftoridlari turli reaksiyalarda ftorlovchi va oksidlovchi reagentlar sifatida ishlatilishi mumkin. Xe oksidlari portlovchi sifatida qiziqish uyg‘otadi. Rn birikmalari tibbiyotda va atom energetikasida ishlatilishi mumkin.
He – geliy

Nodir (inert) gaz, metallmas. Rangsiz, qiyin suyuqlanuvchan, faqat yuqori bosim ostida qotadi. Tabiatda ⁴He izotopi (³He izotopining qo‘shimchalari bilan) ko‘rinishida mavjud. Geliyning havodagi miqdori 5∙10^–4% (um.). SHisha va metall folga orqali kuchli o‘tish xossasiga ega. Suvda yomon eriydi, benzol, etanol, toluolda yaxshiroq eriydi. Kimyoviy inert; boshqa barcha moddalar (oddiy va murakkab) bilan reaksiyaga kirishmaydi, suv, organik erituvchilar bilan (boshqa nodir gazlardan farqli) klatratlar hosil qilmaydi. ²³⁸U nuklidining radioaktiv emirilishidan hosil bo‘ladi. Tarkibida geliy saqlagan tabiiy yonilg‘i gazlardan olinadi (juda past haroratda fraksion distillyasiya).

Mr = 4,003; d_(s) = 0,145^{(– 270)}; ρ = 0,17847 g/l (n.sh.);

t_suyuq = – 271,15 °C (p); t_qayn = – 268,935 °C;