Agar fanga oid terminlar noaniq bo‘lsa, fanning o‘zi noaniqdir

XALKOGENLARNING UMUMIY XOSSALARI

Element	8O	16S	34Se	52Te
Er po‘stlog‘idagi miqdori, massa ulushi, %	47,2	5∙10^–2	8∙10^–6	1∙10^–7
Asosiy tabiiy birikmalari (qavsda – minerallarning nomi)	Erkin holda havoning hajm jihatidan 20,95% va massa jihatidan 23,15% ini tashkil etadi; suv, SiO2, silikatlar, alyumosilikatlar (1400 mineral tarkibida), tirik organizmning hamma moddalari tarkibi-ga kiradi.	Erkin holda; H2S va SO2 shaklida vulkan gazlarida; sulfidlar va polisulfidlar FeS2 (pirit), PbS (qo‘rg‘oshin yaltirog‘i), ZnS (rux aldamasi), HgS (kinovar); sulfatlar CaSO4∙2H2O (gips), Na2SO4∙10H2O (glauber tuzi), MgSO4∙7H2O (taxir tuz)	Selenidlar qo‘shimchalari ko‘rinishida sulfidli rudalarda: FeS2, CuFeS2 (xalkopirit), ZnS.	Oltin va kumush birikmalarida: AuAgTe4 (silvanit), Ag2Te (gessit).
Tabiiy izotoplarining massa sonlari (qavsda – tabiiy aralashmadagi massa ulushi, %)	16(99,759) 17(0,037) 18(0,204)	32(95,018) 33(0,75) 34(4,215) 36(0,017)	74(0,87) 76(9,02) 77(7,58) 78(23,52) 80(49,82) 82(9,19)	120(0,089) 122(2,46) 123(0,87) 124(4,61) 125(6,99) 126(18,71) 128(33,79) 130(34,49)
Rangi	Rangsiz yoki ko‘k	Sariq	Kulrang	Kumushsimon-oq
Zichligi ρ, g/sm^3­	1,27	2,085	4,807	6,272
Atomning kovalent radiusi, nm	0,073	0,102	0,116	0,136
Atomning metall radiusi, nm	─	0,127	0,140	0,160
Ion radiusi, nm E^2– ** E^4^+ E^6^+	0,140 ─ ─	0,184 0,037 0,029	0,198 0,050 0,035	0,221 0,097 (0,056)
Birikmalardagi oksidlanish darajasi	─1, ─2, +2	─2, +2, +4, +6	─2, +2, +4, +6	─2, +2, +4, +6

OLINISH USULLARI
Olish usullari. O₂ – sanoatda: 1) suyuq havoni rektifikatsiyalash. Oldin azot uchadi, chunki uning t_qayn = – 195,8 °S;

2) suvning elektrolizi (qo‘shimcha mahsulot hisoblanadi);

laboratoriyada: oksidlar va kislorodli kislotalar tuzlarining ichki molekulyar oksidlanish-qaytarilish yoki peroksidlarning disproporsiyalanish reaksiyalari:

2BaO₂ 2BaO + O₂,

2H₂O₂ 2H₂O + O₂,

2KMnO₄ K₂MnO₄ + MnO₂ + O₂,

2KClO₃ 2KCl + 3O₂.

S – 1) tug‘ma oltingugurtni eritish keyin uni suyuqlantirish va haydab tozalash (asosiy usul);

2) metallurgiya va koks pechlari gazlaridan olish:

2H₂S + SO₂ 2H₂O + 3S.

Se, Te – sulfat kislota ishlab chiqarish chiqindilarini va rangli metallarni elektrolitik tozalashda hosil bo‘ladigan anodli shlamlarni qayta ishlab:

chiqindilar, shlam EO₂ E + SO₃ (E = Se, Te).

Ro – 1) uran rudalarini qayta ishlashda ajralgan birikmalarning eritmalarini elektrokimyoviy qaytarish;

2) yadro reaktorlarida vismutni nurlantirish:

²⁰⁹Bi (nγ) ²¹⁰Bi → ²¹⁰Po + β^–.

Poloniy Bi dan haydab yoki turli kimyoviy usullar bilan ajratiladi.

XALKOGENLARNING ISHLATILISHI

Kislorod kimyo sanoatida HNO₃ va H₂SO₄, metallarning peroksidlari olish uchun, organik sintezda, qora metallurgiyada cho‘yan va po‘lat quyishda, metallarni kesish va payvandlashda ishlatiladi. Suyuq kislorod portlovchi aralashmalar tayyorlash uchun ishlatiladi. Tibbiyotda kislorod bemorlarning nafas olishini engillashtirishda (kislorodli yostiqcha va palatkalar) ishlatiladi. Oltingugurt H₂SO₄ ishlab chiqarishda, kauchukni vulkanlashda, qishloq xo‘jaligida insektitsid sifatida, organik sintezda, o‘q-dori, gugurt ishlab chiqarishda, tibbiyotda teri kasalliklarini davolash uchun surkov dorilari tayyorlashda ishlatiladi.

Se fotoelementlar va to‘g‘rilagichlar, optik va signalli priborlar tayyorlash uchun, shisha sanoatida ishlatiladi.

Te turli qotishmalarga ularning mexanik xossalarini yaxshilash uchun qo‘shimcha sifatida ishlatiladi.

H₂SO₄ – kimyo sanoatining muhim mahsuloti. Ko‘pgina kimyoviy birikmalar uning bevosita yoki bilvosita ishtirokida olinadi. Sulfat kislota HCl, CH₃COOH, fosforli o‘g‘itlar, portlovchi moddalar, organik bo‘yoqlar, dori preparatlar ishlab chiqarishda, neft mahsulotlarini tozalashda, gidrometallurgiyada, organik sintezda va boshq. ishlatiladi.

Kislorod, oltingugurt birikmalari va uning analoglari yorqin bo‘yoqlar (sulfidlar) ishlab chiqarishda, sellyuloza sanoatida (NaHSO₃, NH₄HSO₃, Ca(HSO₃)₂ ), organik sintezda (SeO₂), fotografiyada (Na₂S₂O₃), oksidlovchi (metallarning peroksidlari, N₂O₂) va qaytaruvchi (H₂S, metallarning sulfidlari, Na₂SO₃) sifatida ishlatiladi. Selenidlar va telluridlar (ZnSe, PbSe, CdTe, HgTe, PbTe) yarim o‘tkazgichlar sifatida ishlatiladi.