Agar fanga oid terminlar noaniq bo‘lsa, fanning o‘zi noaniqdir

Ftor

F₂ – diftor


Galogen. Och-yashil gaz, suyuq holatda – och-sariq. Suyuq HF da eriydi. Nihoyatda kuchli oksidlovchi: odatdagi sharoitda metallar, metallmaslar (He, Ne, Ar dan tashqari), suv, kislotalar, ishqorlar, ammiak bilan shiddatli reaksiyaga kirishadi. Boshqa galogenlar bilan ko‘p sondagi birikmalarni hosil qiladi.

Mr = 37,996; d_(s) = 1,108^{(– 189)}; ρ = 1,696 g/l (n.sh.);

t_suyuq = – 219,699 °C; t_qayn = – 188,2 °C.
1. F₂ = 2F⁰ (t > 800 °C yoki elektr razryadi).

2. F₂ + H₂O(muz) = HOF + HF (t ≤ 0 °C).

3. F₂ + H₂O = 2HF + O⁰ (20 °C, O₃ qo‘shimchasi),

F₂ + nO⁰ = O_nF₂ (n = 1 ÷ 8).

4. 4F₂ + 6NaOH(suyul.) = OF₂↑ + 6NaF + 3H₂O + O₂↑.

5. 2F₂ + 4HClO₄ = 4ClO₃F + O₂↑ + 2H₂O [ClO₃(OF) qo‘shimchasi],

F₂ + HNO₃(suvsiz) = (NO₂⁺)OF + HF (20 °C).

6. F₂ + H₂ = 2HF (– 250 °C dan 20 °C gacha, qorong‘ida).

7. F₂ + O₂ = O₂F₂ (– 183 °C, elektr razryadi).

8. 5F₂ + E₂ = 2EF₅ (E = Cl va Br, 200 °C; E = I, 20 °C).

9. 3F₂ + S = SF₆ (20 °C).

10. 3F₂ + N₂ = 2NF₃ (elektr razryadi),

5F₂ + 2P(qizil) = 2PF₅ (20 °C).

11. F₂ + Xe = XeF₂ (400 °C, p).

12. F₂ + 2Na = 2NaF, 3F₂ + 2Sb = 2SbF₃ (20 °C).

13. F₂ + 2NaCl = 2NaF + Cl₂.

14. 3F₂ + 8NH_3(g) = N₂ + 6NH₄F (NH₃ ning F₂ da yonishi, 130 – 140 °C).

15. 2F₂ + SiO₂ = SiF₄ + O₂ (20 °C).

16. 2F₂ + 2Na₂CO₃ = 4NaF + 2CO₂ + O₂ (20 °C).

17. F₂ + 2KHSO₄ = K₂S₂O₆(O₂) + 2HF (20 °C; KSO₃F, KHSO₃(O₂) qo‘shimchalari).

Xlor

Sl₂ – dixlor

Galogen. Sarg‘ish-yashil gaz, termik barqaror. Sovuq suv xlor bilan to‘yintirilganda qattiq klatrat hosil bo‘ladi. Suvda yaxshi eriydi, ko‘p darajada dismutatsiyaga uchraydi («xlorli suv»). Uglerod tetraxlorid, suyuq SiCl₄ va TiCl₄ da eriydi. NaCl ning to‘yingan eritmasida yomon eriydi. Kislorod bilan ta’sirlashmaydi. Ishqorlar bilan reaksiyaga kirishadi. Kuchli oksidlovchi, metallar va metallmaslar bilan shiddatli reaksiyaga kirishadi. Boshqa galogenlar bilan birikmalar hosil qiladi.

Mr = 70,906; d_(g) = 1,9^{(– 102)}; d_(s) = 1,557^{(– 35)}; ρ = 3,214 g/l (n.sh.);

t_suyuq = – 101,03 °C; t_qayn = – 34,1 °C;
1. Cl₂ = 2Cl (t > 1500 °C).

2. 8Cl₂∙46H₂O↓ = 8Cl₂(to‘yingan) + 46H₂O (0 – 9,6 °C).

3. Cl_2(g) + nH₂O = Cl₂∙nH₂O; K_c = 0,062 (20 °C),

Cl₂∙nH₂O_(er) = HCl + HClO + (n – 1)H₂O; pK_c = 3,38.

4. 2Cl₂ + 2H₂O 4HCl + O₂ (yorug‘likda yoki qayn.).

5. Cl₂ + 2NaOH(sovuq.) = NaCl + NaClO + H₂O.

6. 3Cl₂ + 6NaOH = 5NaCl + NaClO₃ + 3H₂O (qayn.).

7. Cl₂ + H₂ = 2HCl (H₂ ni Cl₂ da yoqish yoki 20 °C, yorug‘likda).

Elementar reaksiyalar: Cl₂ = 2Cl⁰, Cl⁰ + H₂ = HCl + H⁰, H⁰ + Cl₂ = HCl + Cl⁰.

8. Cl₂ ClF, ClF₃, ClF₅ (200 – 400 °C).

9. Cl₂ + E₂ = 2ECl (0 °C, E = Br; 20 °C, E = I).

10. Cl₂(nam) + 2Na = 2NaCl (20 °C),

3Cl₂ + 2M = 2MCl₃ (20 °C, M = Sb; t > 250 °C, M = Fe).

11. 3Cl₂ + 2P(qizil) = 2PCl₃ (P ni Cl₂ da yoqish).

12. Cl₂(suyul.) + 2NaI(sovuq) = 2NaCl + I₂↓,

3Cl₂(kons.) + NaI(issiq) + 3H₂O = 6HCl + NaIO₃.

13. Cl₂ + 3H₂O₂(kons.) = 2HCl + 2H₂O + O₂↑.

14. 2Cl₂ + 2H₂O(bug‘) + C(koks) = CO₂ + 4HCl (500 – 600 °C),

2Cl₂ + 2C(koks) + TiO₂ = TiCl₄ + 2CO (900 °C).

15. Cl₂ + 2AgClO₃(to‘yingan) = 2AgCl↓ + O₂↑ + 2ClO₂↑,

Cl₂ + 2(NaClO₃∙3H₂O) = 2NaCl + 2ClO₂↑ + 6H₂O (20 °C).

16. 3Cl₂ + NH₄Cl(to‘yingan) = Cl₃N↑ + 4HCl (60 – 70 °C).

17. Cl₂ + KCl(kons.) = K[Cl(Cl)₂].

18. 2Cl₂ + H₂O + HgO = HgCl₂↓ + 2HClO (0 – 5 °C),

2Cl_2(g) + HgO = HgCl₂ + Cl₂O (0 °C).
Brom

Br₂ – dibrom

Galogen. Qo‘ng‘ir-qizil og‘ir suyuqlik, qizil-jigarrang suyuqlik. Suyuq holatda suvni yomon eritadi. Sovutilgan suv brom bilan to‘yintirilganda qattiq klatrat hosil bo‘ladi. Odatdagi sharoitda suvda o‘rtacha eriydi va kam darajada dismutatsiyalanadi («bromli suv»): ishqoriy metallarning xloridlari va bromidlari ishtirokida eruvchanlik ortadi, sulfatlar ishtirokida – kamayadi. Uglerod sulfid, uglerod tetraxlorid bilan cheksiz aralashadi. Ishqorlar bilan reaksiyaga kirishadi. Kuchli oksidlovchi. Boshqa galogenlar bilan birikmalar hosil qiladi.

Mr = 159,808; d_(c) = 3,12⁽²⁰⁾; t_suyuq = – 7,25 °C; t_qayn = + 59,82 °C;

1. 6Br₂∙46H₂O↓ = 6Br₂(to‘yingan) + 46H₂O (0 – 6 °C).

2. Br_2(c) + nH₂O = Br₂∙nH₂O_(er); pK_c = 0,21 (20 – 40 °C),

Br₂∙nH₂O_(er) = HBr + HBrO + (n – 1)H₂O; pK_c = 8,14.

3. 2Br_2(er) + 2H₂O = 3HBr + O₂↑ (yorug‘likda yoki qayn.).

4. Br₂ + 2NaOH(suyul.) = NaBr + NaBrO + H₂O (0 – 5 °C),

3Br₂ + 6NaOH(kons.) = 5NaBr + NaBrO₃ + 3H₂O (50 – 80 °C),

3Br₂ + 3Na₂CO₃(kons., issiq) = 5NaBr + NaBrO₃ + 3CO₂↑.

5. 3Br₂ + 8(NH₃∙H₂O)[suyul.] = 6NH₄Br + N₂↑ + 8H₂O (40 – 50 °C),

3Br₂ + 10NH_3(c) = Br₃N∙6NH₃↓ + 3NH₄Br (– 75 °C).

6. Br₂ + H₂ = 2HBr (350 °C, kat. Pt).

7. Br₂ + F₂ = 2BrF (t ≤ 0 °C),

Br₂ + 3F₂ = 2BrF₃ (– 40 °C, suyuq CCl₃F da),

Br₂ + 5F₂ = 2BrF₅ (200 °C).

8. Br₂ + Cl₂ = 2BrCl (0 °C),

Br₂ + 5Cl₂ + 6H₂O(issiq) = 2HBrO₃ + 10HCl.

9. Br₂ + I₂ = 2IBr (45 °C, N₂ atmosferasida).

10. 3Br₂ + 2P(qizil) + 6H₂O = 2H₂(PHO₃) + 6HBr (100 – 150 °C),

3Br₂ + S + 4H₂O = H₂SO₄ + 6HBr.

11. Br_2(er) + H₂S(to‘yingan) = 2HBr + S↓.

12. Br₂ + 2NaI = 2NaBr + I₂↓.

13. 4Br₂ + 4H₂O + BaS = BaSO₄↓ + 8HBr,

Br₂ + SO₂ + 2H₂O = 2HBr + H₂SO₄.

14. 2Br₂ + H₂O + HgO = 2HBrO + HgBr₂↓ (0 – 5 °C),

3Br₂ + 5AgBrO₃ + 3H₂O = 5AgBr↓ + 6HBrO₃.

15. Br₂ + Na₂SO₃ + 2NaOH = 2NaBr + Na₂SO₄ + H₂O,

4Br₂ + Na₂SO₃S + 10NaOH = 2Na₂SO₄ + 8NaBr + 5H₂O.

16. Br₂ + H₂O + KNO₂ = 2HBr + KNO₃.

17. Br₂ + Cl₂ + 2CsCl(kons.) = 2Cs[BrCl₂].

18. Br₂ + CsBr(kons.) = Cs[Br(Br)₂].

19. Br₂ + 4O₃ = Br₂O₄↓(sariq) + 4O₂↑ (– 50 °C, suyuq CCl₃F da),

Br₂O₄ Br₂O, Br₃O₈?(oq), Br₂, O₂ (– 40 °C, vak.),

Br₂O₄ Br₂O₃(sariq), Br₂, O₂ (– 4 °C, vak.).

20. 7Br₂ + BrF₅ + 5EF₅ = 5(Br₃⁺)[EF₆](jigarrang) (– 196 °C; E = As, Sb).

21. Br_2(g) = 2Br⁰ (t > 1200 °C).
Yod

I₂ – yod

Galogen. Binafsha-qora, metall yaltiroqligiga ega, uchuvchan. Suvda yomon eriydi, juda kam darajada (Cl₂ va Br₂ ga nisbatan) dismutatsiyaga uchraydi. Organik erituvchilarda (binafsha yoki qo‘ng‘ir tusli eritma), metall yodidlarining suvli eritmalarida («yodli suv»), suyuq SO₂ da yaxshi eriydi. Kuchsiz qaytaruvchi va oksidlovchi; konsentrlangan sulfat va nitrat kislotalar, zar suvi, metallar, metallmaslar, ishqorlar, vodorod sulfidli suv bilan reaksiyaga kirishadi. Boshqa galogenlar bilan birikmalar hosil qiladi.

Mr = 253,808; d = 4,93;

t_suyuq = 113,5 °C; t_qayn = 184,35 °C;

1. I_2(q) + H₂O = HI + HIO; pK_c = 15,59,

I₂ + HIO = I₂∙HIO (yoki I₂∙IOH)_(er).

2. 3I₂ + 10HNO₃(suyul.) = 6HIO₃ + 10NO↑ + 2H₂O (qayn.),

I₂ + 10HNO₃(kons., issiq) = 2HIO₃ + 10NO₂↑ + 4H₂O.

3. 3I₂ + 2HNO₃(kons.) + 6HCl(kons.) = 6ICl + 2NO↑ + 4H₂O (60 – 80 °C).

4. I₂ + 2NaOH(suyul.) = NaI + NaIO + H₂O (0 °C),

3NaIO_(er) = 2NaI + NaIO₃ (20 °C).

5. 3I₂ + 6NaOH(issiq) = 5NaI + NaIO₃ + 3H₂O.

6. 3I₂ + 4(NH₃∙H₂O) = I₃N↓ + 3NH₄I + 4H₂O.

7. I₂ + H₂ = 2HI (500 °C, kat. Pt).

8. I₂(suspenziya) + 3F₂ = 2IF₃↓ (– 45 °C, suyuq CCl₃F da),

I₂ + 5F₂ = 2IF₅ (20 °C),

I₂(suspenziya) + IF₃ = 3IF↓ (– 40 °C, suyuq CCl₃F da).

9. I₂ + E₂ = 2IE (20 °C, E = Cl; 45 °C, E = Br),

I₂ + 3Cl₂ = I₂Cl₆ (– 78 °C).

10. I₂ + 5E₂ + 6H₂O(issiq) = 2HIO₃ + 10HE (E = Cl, Br).

11. I₂ + 9O₃ = I(IO₃)₃ + 9O₂ (50 – 60 °C),

I₂ + 5O₃ + H₂O = 2HIO₃ + 5O₂ (20 °C).

12. 5I₂ + 2P(qizil) + 8H₂O = 2H₃PO₄ + 10HI (150 – 200 °C).

13. I₂ + 2Na = 2NaI (t > 100 °C),

3I₂ + 2Al = 2AlI₃ (20 °C, kat. H₂O).

14. I₂ + KI(kons.) = K[I(I)₂]_(er).

15. I₂ + 2HEO₃ = 2HIO₃ + E₂ (E = Cl, Br),

I₂ + 2HEO₄(kons.) + 4H₂O = 2H₅IO₆ + E₂.

16. 7I₂ + 5Cl₂O_7(c) = 7I₂O₅ + 5Cl₂.

17. 2I₂(suspenziya) + H₂O + HgO = 2HIO + HgI₂↓ (0 – 2 °C).

18. I₂ + 7KrF₂ = 2IF₂ + 7Kr,

I₂ + 5NaClO + 2NaOH = 5NaCl + 2NaIO₃ + H₂O,

I₂ + 5H₂O₂(kons., issiq) = 2HIO₃ + 4H₂O.

19. I₂(suspenziya) + H₂S(to‘yingan) = 2HI + S↓,

I₂ + SO₂ + 2H₂O = 2HI + H₂SO₄,

I₂ + 2Na₂SO₃S_(er) = 2NaI + Na₂S₄O₆.

20. I₂ + H(PH₂O₂) + H₂O = H₂(PHO₃) + 2HI.

21. I₂ + 3F₂ + 2MF = 2M[IF₂] (M = K, Rb, Cs).

22. I₂ + Cl₂ + 2MCl(kons.) = 2M[ICl₂] (qayn. M = K, Rb, Cs),

I₂ + Br₂ + 2MBr(kons.) = 2M[IBr₂] (M = K, Cs).

23. 2I₂ + 3I₂O₅ + 10H₂SO₄(kons.) = 10(IO⁺)HSO₄(sariq)↓ + 5H₂O.

24. 3I_2(c) = I₃⁺ + [I(I)₂]^–,

I_2(g) = 2I⁰ (t > 900 °C).

XALKOGENLAR
VIA – gruppacha elementlari xalkogenlar deyiladi. Xalkogen so‘zi yunonchadan olingan bo‘lib, “xalkos” – ruda va “genodos” – tug‘diruvchi (hosil qiluvchi) ma’nosin beradi. O,S,Se,Te – tabiatda keng tarqalgan, At – sun’iy ravishda, yadroviy reaksiya natijasida olinadi.