Agar fanga oid terminlar noaniq bo‘lsa, fanning o‘zi noaniqdir

XOSSALARI
1. N₂ = 2N⁰ (2000–3500 ºS).

2. N₂ + F₂ = 2HF,

H₂ + Cl₂ = 2HCl (250 – 20 ºC)

Elementar reaksiyalar: Cl₂ = 2Cl⁰, Cl⁰ + H₂ = HCl + H⁰, H⁰ + Cl₂ = HCl + Cl⁰.

H₂ + E₂ = 2HE (E = Br, I; 350 – 500 ºC, kat. Pt).

3. 2H₂ + O₂ = 2H₂O (550 ºC, havoda yonishi)

Elementar reaksiyalar: H₂ + O₂ = 2OH⁰, OH⁰ + H₂ = H₂O + H⁰, H⁰ + O₂ = OH⁰ + O⁰,

O⁰ + H₂ = OH⁰ + H⁰.

4. H₂ + S = H₂S (150 – 200 ºC),

3H₂ + N₂ = 2NH₃ (500 ºC, p, kat. Fe).

5. 2H₂ + C(koks) = CH₄ (600 ºC, p, kat. Pt),

H₂ + 2C(koks) = S₂N₂ (1500 – 2000 ºC).

6. H₂ + 2Na = 2NaH (300 ºC),

H₂ + Ca = CaH₂ (500 – 700 ºC).

7. 4H₂ + (Fe^IIFe₂^III)O₄ = 3Fe + 4H₂O (t > 570 ºC).

8. H₂ + Ag₂SO₄ = 2Ag + H₂SO₄ (t > 200 ºC),

4H₂ + 2Na₂SO₄ = Na₂S + 4H₂O (550 – 600 ºC, kat. Fe₂O₃).

9. 3H₂ + 2BCl₃ = 2B + 6HCl (800 – 1200 ºC),

H₂ + 2EuCl₃ = 2EuCl₂ + 2HCl (270 ºC).

10. 4H₂ + CO₂ = CH₄ + 2H₂O (200ºC, kat. Cu₂O).

11. H₂ + CaC₂ = Ca + C₂H₂ (t > 2200 ºC).

12. H₂ + 2C(koks) + N₂ = 2HCN (t > 1800 ºC).

13. H₂ + BaH₂ = Ba(H₂)₂ (t ≤ 0 ºC, p).

14. 2H⁰(Zn, suyul. HCl) + KNO₃ = KNO₂ + H₂O,

8H⁰(Al, kons. KOH) + KNO₃ = NH₃↑ + KOH + 2H₂O (qayn.).

15. 2H⁰(Zn, suyul. HCl) + EuCl₃ = EuCl₂ + 2HCl,

2H⁰(Al) + NaOH(kons.) + Ag₂S = 2Ag↓ + H₂O + NaHS.

16. 2H⁰(Zn, suyul. H₂SO₄) + C₂N₂ = 2HCN.

GIDRIDLAR
Biri vodorod bo‘lgan ikki xil elementdan iborat murakkab moddalar gidridlar deyiladi. Gidridlar kuchli qaytaruvchilardir.

Ishqoriy va ishqoriy er metallarning gidridlari tuzsimon gidridlar deyiladi, chunki ular ion bog‘lanish hosil qiladi (Me⁺ⁿH_n^-) va oq rangli kristall moddalar. Qizdirilganda parchalanadi (LiH dan tashqari).

IVA, VA, VIA va VIIA gruppachalar elementlarining vodorodli birikmalari uchuvchan gidridlar hosil qiladi.

Gidridlar/xossalari	CH4	SiH4	GeH4	SnH4	PbH4
Suvda eruvchanligi	Ortadi →
Termik barqarorligi	Kamayadi →
Qaytaruvchilik xossasi	Ortadi →
Asos xossasi	Ortadi →

Gidridlar/xossalari	NH3	PH3	AsH3	SbH3	BiH3
Suvda eruvchanligi	Kamayadi →
Termik barqarorligi	Kamayadi →
Qaytaruvchilik xossasi	Ortadi →
Asos xossasi	Kamayadi →

Gidridlar/xossalari	H2O	H2S	H2Se	H2Te	H2Po
Suvda eruvchanligi	Kamayadi →
Termik barqarorligi	Kamayadi →
Qaytaruvchilik xossasi	Ortadi →
Kislota xossasi	Ortadi →

Gidridlar/xossalari	HF	HCl	HBr	HI	HAt
Suvda eruvchanligi	Kamayadi →
Termik barqarorligi	Kamayadi →
Qaytaruvchilik xossasi	Ortadi →
Kislota xossasi	Ortadi →

GALOGENLAR

VIIA – gruhcha elementlari (F,Cl,Br,I,At) galogenlar deyiladi. Galogen so‘zi yunoncha “galos” – tuz va “genodos” – hosil qiluvchi ma’nosini beradi. F,Cl,Br,I – tabiatda keng tarqalgan, At – sun’iy ravishda yadro reaksiyasi yordamida olingan.

Galogenlarning umumiy xossalari

Element	1N	9F	17Cl	35Br	53I
Asosiy tabiiy birikma-lari (qavsda – mineral-larning nomi)	Erkin holda oz miqdorda vulkan va ba’zi tabiiy gazlar tarkibida uchraydi. Toshko‘mir, neft, gil, suv, hayvon va o‘simlik orga-nizmlari, qator minerallar tar-kibiga kiradi	CaF2 (plavik shpati); Na3[AlF6] (kriolit); Ca5F(PO4)3 (ftorapatit)	NaCl (tosh tuz); KCl (silvin); NaCl·KCl (silvinit); KCl·MgCl2·6H2O (karnallit)	Bromidlar ko‘ri-nishida (NaBr, KBr, MgBr2) xlo-ridlarning cho‘-kindi qatlamla-rida	KIO3 va KIO4 se-litra konlarida, er osti quduq suvlarida, dengiz o‘simlikla-rida
Tabiiy izotoplarining massa sonlari (qavsda – ta-biiy aralashmadagi massa ulushi, %)	1 (99,9849) 2 (0,0139) 3* (0,0012)	19 (100)	35 (75,77) 37 (24,23)	79 (50,56) 81 (49,44)	127 (100)
Odatdagi sharoitda agregat holati va rangi	Rangsiz gaz	Sarg‘ish gaz	Sarg‘ish-yashil gaz	Qizil-qo‘ng‘ir suyuqlik	Qora-gunafsha kristall modda
Molekula tarkibi	N2	F2	Cl2	Br2	I2
Zichligi ρ, g/sm^3­	0,08987	1,695	3,214	3,12	4,94
Atom radiusi, nm	0,032	0,073	0,099	0,114	0,133
Ion radiusi, nm E^– ** E^7+	0,136 –	0,133 –	0,181 0,027	0,196 0,039	0,220 0,053
Birikmalardagi oksidlanish darajasi	–1, +1	–1	–1, +1, +3, +4, +5, +6, +7	–1, +1, +3, +5, +7	–1, +1, +4, +5, +7

Galogenlarning olinish usullari

Olish usullari. Galogenlarni erkin holda olishning deyarli barcha usullari ularning manfiy zaryadlangan ionlarini turli oksidlovchilar yoki elektr toki ta’sirida oksidlashga asoslangan.

Sanoat usullari: F₂ – KF·HF (t = 250 °S) yoki KF·2HF (t = 100 °S) suyuq-lanmalarining elektrolizi;

Sl₂ – ishqoriy metallar xloridlarining suvli eritmalarini elektroliz qilish;

Br₂, I₂ – bromidlar va yodidlar eritmalarini xlor bilan oksidlash:

2NaG + Cl₂ → G₂ + 2NaCl (G = Br, I).

Laboratoriya usullari: Sl₂, Br₂, I₂ – konsentrlangan xlorid kislota, bromidlar, yodidlarni turli kuchli oksidlovchilar bilan oksidlash:

4HCl + MnO₂ → Cl₂ + MnCl₂ + 2H₂O,

16HCl + KMnO₄ → 5Cl₂ + 2MnCl₂ + 2KCl + 8H₂O,

2NaBr + Cl₂ → Br₂ + 2NaCl,

2NaI + MnO₂ + 2H₂SO₄ → I₂ + MnSO₄ + Na₂SO₄ + 2H₂O.

Sanoatda vodorod olish usullari: 1) ishqorlarning suvli eritmalari-ni elektroliz qilish;

2) konversiya usuli:

a) S + N₂O SO + N₂,

SO + N₂O SO₂ + N₂;

b) SN₄ + N₂O SO + N₂,

SO + N₂O SO₂ + N₂;

3) SN₄ ni parchalash:

SN₄ S + 2N₂;

4) metanni chala oksidlash:

2SN₄ + O₂ 2SO + 4N₂;

5) koks gazini o‘ta sovitish (–196 °S ga qadar).

Labarotoriyada vodorod olish usullari: 1) turli vororodli birikmalar: suv, kislota, ishqorlarni vodorod bilan qaytarish. Ko‘pincha suyultirilgan HCl, H₂SO₄ lar bilan Zn ning o‘zaro ta’siri qo‘llaniladi:

Zn + 2HCl → ZnCl₂ + H₂↑;

2) suvni elektroliz qilish. Suvning elektr o‘tkazuvchangligini oshirish uchun unga elektrolit NaOH, H₂SO₄ yoki Na₂SO₄ qo‘shiladi.
Galogenlarning ishlatilishi

F₂, Cl₂, Br₂, I₂ qator galogenorganik birikmalar sintez qilish uchun, organik va noorganik preparatlar tayyorlash uchun ishlatiladi. F₂ izotoplarni ajratish uchun zarur; Cl₂ kuchli oksidlovchi sifatida kimyo sanoatining turli sohalarida, ichimlik suvni zararsizlantirish (suvni xlorlash), Br₂ olish uchun ishlatiladi; Br₂ – dezinfeksiyalash uchun; I₂ – tibbiyotda antiseptik sifatida, o‘ta toza metallar (Zr) olish uchun ishlatiladi.

Vodoroddan kimyo sanoatida NH₃, HCl, spirtlar, aldegidlar, ketonlar olish uchun; yog‘lar qattiq va suyuq yoqilg‘ilarni gidrogenlash uchun; neftni qayta ishlash mahsulotlarini tozalash uchun; kislorod-vodorodli alanga (t ≈ 2800 °C) bilan metallarni qirqish va payvandlashda, atomar- vodorodli payvandlashda (t ≈ 4000 °S); metallurgiyada metallarni ularning oksidlaridan qaytarish uchun; vodorod izotoplari – deyteriy va tritiy – atom energetikasida (termoyadro yonilg‘isi) sifatida ishlatiladi.

HCl dan metallurgiya, engil, oziq-ovqat sanoatida, tibbiyotda keng foydalaniladi. HF metall quymalardan qumni yo‘qotish, shishaga ishlov berish, kimyoviy analizda silikatlarni parchalash uchun ishlatiladi.

Galogenlarning birikmalari qog‘oz va gazlamalarni oqartirishda (gipoxloritlar NaClO₂, ClO₂), dezinfeksiyalashda (ClO₂, gipoxloritlar), raketa yoqilg‘isining oksidlovchisi (OF₂, BrF₅, perxloratlar) sifatida, qishloq xo‘jaligi zararkunandalariga qarshi kurashda (NaClO₃, ftor birikmalari), katalizatorlar sifatida (ftor birikmalari, AlCl₃, AlBr₃), portlovchi moddalar tayyorlash uchun (KClO₃, NH₄ClO₃), tibbiyotda (KClO₃, brom va yod birikmalari), fotografiyada (AgBr) ishlatiladi.

Vodorodning quyidagi birikmalari keng ishlatiladi: LiH, NaH, CaH₂, NH₃, H₂O₂, HF, HCl va boshqalar. N₂O₂ turli materiallarni oqartirish uchun, tibbiyotda dezinfeksiyalash uchun, oziq-ovqat sanoatida konservalash uchun, qishloq xo‘jaligida urug‘larni dezinfeksiyalashda, qator organik moddalar, polimerlar va h.o. larni ishlab chiqarishda ishlatiladi. Vodorodning boshqa birikmalarini ishlatilishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar tegishli boblarda keltirildi.