Adabiyotshunoslik tarixi

Abu Ali ibn Sino ta’limoti. Jahon mumtoz adabiyoti bilimdonlaridan, atoqli tasavvufshunos olim Najmiddin Komilov «Tafakkur karvonlari» kitobida Sharq Uyg‘onish davri madaniyatining G’arb xalqlari madaniyatiga ijodiy ta’siri haqida bunday yozadi:
“Buyuk ijodkorlar ajib bir shiddat bilan o‘zlarigacha yaratalgan adabiy-madaniy yutuqlarni o‘rganib-o‘zlashtiradilar; durdona asarlarida ularni davr ruhi ila sintezlashtirib, yangidan jamuljam etadilar. Italyan shoiri Dante Aligeri (1265–1321) ana shunday titanlardandir. Gyote u haqda: «Dante bizga buyuk bo‘lib ko‘rinadi, ammo, uning ortida necha asrlarning madaniyati yotibdi»¹¹³, – deb bejiz aytmagan.
Shoir merosi, ayniqsa, uning o‘lmas asari «Ilohiy komediya»­dan o‘rta asrchilik an’analari, ba’zan sxolastika, eski tushuncha va qarashlar bilan birga, insoniy erk uchun kurash, aqliy parvozlar davrini boshlab bergan yangi zamon nafasi ufurib turadi. Unda birgina Italiya yoxud G’arbiy Evropa hayotigina emas, ayni paytda, ko‘p asrli qadimiy Sharq madaniyati, adabiy-ilmiy an’analari ham o‘z aksini topgandir. Dante bu ikki ulkan madaniy oqimni birlashtirdi, umumbashariy merosni qabul qilib, uni yangi yuksak badiiy cho‘qqiga olib chiqdi...
Evropa ziyolilari orasida Ibn Sino falsafiy asarlarining e’tibori, ayniqsa, kuchli bo‘lgan. Ulug‘ olimning ilg‘or qarashlari Sharqda Muhammad G’azzoliy qarshiligiga duch kelganidek, G’arbda Foma Akvinskiy unga qarshi chinakam salb yurishi e’lon qiladi. Aristotelni Ibn Sino va Ibn Rushddan tozalash kerak, deydi u. Ibn Sinoning g‘arblik izdoshi Sigeriy Brabantiy cherkov tomonidan ta’qib va quvg‘in qilinib, hibsda qiynab o‘ldiriladi. Shuningdek, Parij universitetida avitsenna (Ibn Sino)chilar­ning 219 tezisdan iborat yangi g‘oyalari, rasmiy ravishda, kufr deb e’lon etiladi. Ulug‘ Dante esa dohiyona asarida cherkov g‘azabiga uchragan S.Brabantiyga «Jannat»dan joy berib, Foma Akvinskiy boshliq ruhoniylarni uni tan olishga majbur etadi («Jannat», X, 196).
Shoir Ibn Sino va Ibn Rushd falsafasini yangi kunlarga muvofiq «yangi g‘oyalarni targ‘ib etgan chin fan» deb, ular shogirdi S.Brabantiyni Parijda «haqiqatdan ta’lim bergan olim», deya ta’riflaydi. Zero, ularning fikrlari «abadiy yorqinlikka hidoyat etardi» (Jannat», X, 197). «Ilohiy komediya»ning «Jannat» qismidagi o‘n ikkinchi qo‘shiqda vasf etilgan Jilber de lya Porre ham Ibn Sino ta’limotining faol targ‘ibotchisi bo‘lgani uchun 1147 yili Reym jome’sida dahriylikda ayblanib, badarg‘a etilgan. «Monarxiya» asarida Dante o‘zi ham bu olim asarini o‘qiganligini aytadi.
Shoir Arastu, Aflotun, Jolinus, Batlimus singari qadimgi yunon mutafakkirlari asarlarini ham Ibn Sino va Ibn Rushd talqinida qabul qilgan. Ibn Rushdning «Tafsiri kabir», Ibn Sinoning Arastu kitobi «Al-fannut tabiiyun»ga sharhi, Foro­biy­ning «Analitiqus soniy»sidagi mushohadalar «Monarxiya», «Bazm» hamda «Ilohiy komediya» mag‘zi-mag‘ziga singib ketgan, shoirning odam va olamga qarashlarini teranlashtirgan.
Ibn Sino Sharqda falsafiy she’riyatni boshlab bergan allomadir. U fors-tojik tilida bitgan ruboiy va qit’alari, arabcha g‘azalu qasidalaridan tashqari, tib ilmini muxtasar bir tarzda she’riy tilda bayon etuvchi «Urjuza»ni ta’lif etdi.
Uningcha: «Shoirlar – olam shahzodalari... ya’ni ruh hokimlari»dirlar. Aristotelning «She’r ilmi» asariga yozgan sharhida alloma lirika xususiyatlarini ta’riflab, taxayyul va tuyg‘u, insoniy kechinmalarning she’rda ifodalanishini tahlil etadi. She’r, adabiyot insonni inson qiladigan omillardan. Zero, «u ruhning quvvatidir». Ibn Sinoning mazkur fikri badiiy estetik tafakkur tarixida ilk ilmiy xulosa edi va u G’arbiy Evropa Uyg‘onishiga borib ulanadi. Ta’kidlaganimizdek, O’rta asr Evropasi Sharqning ilm-madaniyat yutuqlari bilan birga, estetik qarashlari, adabiy-badiiy an’analarini ham qabul qilib olgan. G.Gerder aytganidek: «Arablar falsafa bilan poeziya sintezini nihoyasiga etkazdilar hamda she’riyatni ko‘tarinki tasavvuf g‘oyalari ila sug‘ordilar... arab faylasuflari ayni paytda shoir ham edilar, shuning uchun O’rta asr xristianlarida tasavvuf bilan adabiyot doimo yonma-yon yuradigan, bir-biriga o‘tadigan bo‘ldi»¹¹⁴.
Ibn Sino she’riyatni adabiyotning boshqa turlaridan ustun qo‘yadi. Uning aqidasicha, she’r kishi ruhiy holatlari bilan ko‘proq aloqadordir. «Inson aqli she’rni bunyod etishining ikkita sababi bor, Birinchisi, taqlid qilishdan lazzatlanish, go‘daklikdan taqlid­ga maylning mavjudligidir. Bu hol insonni tilsiz hayvonga nisbatan mumtoz etadi. Shu bois inson, boshqa tirik mavjudotlarga qaraganda, taqlidga qobiliyatlidir». Sharq olimining bu fikri bir necha asrdan so‘ng Florentsiya Fanlar akademiyasi a’zosi Benedetto Verki (XVI asr) tomonidan quyi­dagicha izhor etildi: «Shoirning maqsadi inson ruhini komil va xushbaxt etishdir. Shu jihatdan, uning vazifasi taqlid – na­moyish qilib ko‘rsatishdir. Ya’ni, insonni yaxshiroq, nekxulqliroq va nihoyat, xushsaodat etuvchi narsalarni akslantirishdir... She’r­shunoslik ilmi vazn, so‘z va ohang uyg‘unligida amallar, ehti­ros­lar va yo‘l-yo‘riqlarga taqlid etib, odamlarni gunohdan poklash, yaxshilikni dil zamiriga joylashdan ta’lim beradi, toki odamlar kamol topib, xushbaxt bo‘lsinlar». She’r paydo bo‘lishiga ikkinchi sabab qilib, Ibn Sino inson tabiatining «ohanglar va nag‘malar uyg‘unligi», murakkab­ligiga ehtiyojini ko‘rsatadi. Umuman, allo­ma o‘zaro mutanosiblik, simmetriyani go‘zallik asosi, deb bilgan. Insonning bunday ashyo va hodisalarga, go‘zal shakllarga maylini u «Risola fil-ishq» asarida batafsil bayon etgan. Bu fikr risolada ruh kamoloti, aql xislatlari va muhabbat masalasi bilan zich aloqadorlikda olib tushuntirilgan.
Shu boisdan ruh afzalligi va aql kamoloti haqidagi ta’limot, «Risola fil-ishq»da zikr etilgan fiklar Ibn Sino badiiy asarlarining ham bosh mundarijasidir. Jumladan, «Ayniya qasidasi»da u ruh to‘g‘risida mushohada yurgizib, inson tabiatidagi ziddiyatlarni ko‘rsatgan, nokasu nojins shaxslardan nafratlanib, jaholat va hasadni tanqid qilgan bo‘lsa, «Xayy ibn Yaqzon» («Uyg‘oq o‘g‘li Tirik»), «At-tayr» («Qush»), «Salomon va Ibsol» falsafiy qissalarida bir qator tamsiliy obrazlar yaratib, hayotiy kuzatishlarini abstrakt mushohadalar shaklida o‘rtaga tashlaydi. Bu qissalarning hammasi ham inson, uning taqdiri to‘g‘risida hikoya qiladi. Komil inson fazilati nimadan iborat, degan savolga javob qidiradi. Mazkur falsafiy qissalar ma’nolari g‘oyat teran va ko‘p narsalarga dalolat etuvchidir. Fardjon qal’asida, mahbuslikda yozilgan «At-tayr» («Qush») hikoyasi, tadqiqotchilar fikricha, muallif ahvolini ifodalovchi asardir. Tutqunlikdagi azob-uqubat, dushmanlar ta’qibi unda ramziy yo‘sinda bayon etilgan. Ammo, bu hikoyat yana ham kengroq va teranroqdir. Undan ruh tutqunligi, jism tuzog‘ida azob chekishi, unga do‘stlari – aql va bilim ba’zan yordam bermasligi, dushmani – nafs domiga giriftor bo‘lishi g‘oyalari ham tushuniladi. Darhaqiqat, Ibn Sino hikoyatda do‘stlik fazilatlari, insoniylik haqida fikr yuritayotib, birodarlik shartini o‘rtaga soladi: «Ey, birodarlar, es-hushingizni jamlang va do‘stlaringiz uchun yuzdan pardani ko‘taring. Qachonki, bir-birlaringizning ichki sirlarin­giz­ni pardasiz ko‘rib, bir-biringiz kamoliga sababchi bo‘lsangiz – baxt sizga yuz ko‘rsatadi... Ey, birodarlar, odamlarning eng ablahi va yalqovi o‘z kamolidan orqada qolganidir».
Bu g‘oya, ya’ni aql takomili va ruhning quvvat topib poklanish bilan jismni yayratishi, halovatga olib borishi «Hayy ibn Yaqzon» qissasida yanada izchilroq yoritilgan. Ibn Sino aql kuchiga juda katta baho beradi va u orqali ruh kamolotini inson hayotining mohiyati deb tushuntiradi. Bu masala qissada olam tuzilishi haqidagi ta’limot bilan uzviy bog‘lab izohlanadi.
«Hayy ibn Yaqzon»ni ham muallif Fardjon zindonida yozgan. Asarda tasvirlanishicha, bosh qahramon o‘z oshna-og‘aynilari bilan shahar tashqarisiga sayrga chiqib, bir nuroniy cholni uchratadi va u bilan suhbat quradi. Mo‘ysafid – Hayy ibn Yaqzon o‘zi haqida hikoya qilar ekan, tinglovchini xayolan dunyo sayohatiga olib chiqadi. «Hunarim jahonni sayohat qilish va barcha ilmlardan xabardor bo‘lishdir», – deydi u. Chunki u aql timsoli. Dunyoni faqat aql bilan bilish mumkin – mazkur ramz ma’nosi shu. Shuning uchun u mantiq ilmining foydasini alohida ta’kidlaydi. «Yomon oshnolar» – g‘azab, yolg‘on, qalloblik, shahvatparastlik, ochko‘zlik, hirs, hasad kabi tuban xislatlar zararini ko‘rsatib, ularni jilovlab olish, iloji bo‘lsa, ulardan butunlay qutulishga da’vat etadi. Asar qahramoni xayoliy dunyo siru asrori bilan tanish­tirish haqidagi iltimosiga mo‘ysafiddan rad javobini oladi. Chunki aql rahnamoligiga erishish uchun, dastlab g‘arazli oshno­lardan qutulish lozim edi. (Eslab ko‘ring: Dante ham Vergiliy rahnamoligiga kirishdan oldin uchta hayvon – uch nopok hirsdan qutuladi.) Suhbat davomida, mo‘ysafid dunyoning tuzilishi, materiya, ong, hayvonot va o‘simliklar olami xususida, ularning inson ruhi bilan aloqasi, vujudining tuzilishi haqidagi dualistik qarashlarni qatorlashtiradi. Odam organizmi­dagi sezgilar, dunyoni bilish yo‘llari, inson tabiatidagi xilma-xil xislatlar, jaholat va ilm, shakl va mazmun, ruhning modda bilan mushakkal bo‘lib, o‘zgarish qonuniyati kabi Ibn Sinoning ilmiy-falsafiy asarlarida zikr etilgan qarashlar endi badiiy ramziy-tamsiliy obrazlar vositasida tushuntiriladi. Mo‘ysafid xayolan falakka ko‘tarilib, sayyoralar, burjlar, ularning xususiyatlari, ular haqidagi asotir – rivoyatlarni keltiradi. Bu sayyoralarda manzil qurgan kishilar fazilatlari aytiladi. Falak bilan ruhlar, farishtalar, faol aql, nazariy aql va amaliy aql kabi tushunchalar, aloqachi uqulalarning vazifalari aytiladi. Asar oxirida podsho huzuri – Abadiyat quyoshi manziliga yaqinlashish va undan keladigan quvonch tavsifi beriladi.
Aql timsoli Hayy ibn Yaqzon, insonga tuban xislatlar, nomaq­bul xulqdan poklanish yo‘lini ko‘rsatuvchi kuchdir. Yozuvchi g‘azab, hirs, hasad singari yomon xislatlarni qoralaydi. Ularni odam­ning yovuz dushmani, deb e’lon qiladi. Chunki, bu salbiy xulq inson­ni tubanlashtirishdan tashqari, uning dunyoni tushunish, oliy maqsad­larga intilishiga ham to‘sqinlik ko‘rsatadi. Bu fikrini Ibn Sino ruboiylaridan birida shoirona tuyg‘u bilan yanada ta’sirchanroq ifodalaydi (mazmuni).