Adabiyotshunoslik tarixi

Lutsiy Anney Seneka (4-65 yil). Rim imperiyasiga qarashli Ispaniyaning Qurdoba (Kordova) shahrida aslzoda ziyoli oilasida tug‘ildi. O’sha zamonga xos barcha zaruriy bilimlarni egalladi, Aflotun, Arastu, Epikur, Zenon kabi turli dunyoqarashdagi, lekin stoiklar falsafasi asoschilarining asarlarini ko‘p o‘qidi. Darvoqe, u o‘zidan sal oldin o‘tgan Tsitseron kabi, Stoya falsafa­sini Aflotuncha va Epikurcha vujud mayl-istaklarini cheklab, ruhni yuksaltirish ruhida talqin qildi. Lekin ilm-ma’rifatni qadrlash bilan birga mol-mulkni ko‘paytirish ham shohona yashash­ni sevar edi.
Imperator Neron hukmronligining boshlanishida o‘z tarbiya­chisi Lutsiy Senekaga, san’at ilmidan maslahatchisi Petroniy Arbitrga, haqgo‘y shoir Lukinga (bu shoirning hajv dahosi Lukian (120-185 yillar)dan ilgariroq yashagani ma’lum) avvalgi vaqt­lar­da yaxshi moddiy va ijodiy sharoitlarni yaratib berdi. Neron bu ijodkorlarning o‘z hokimiyatiga va shaxsiga nisbatan muxolifatda (oppazitsiya) ekanligini yaxshi bilsa ham, o‘zini Oktavian Avgust kabi buyuk hukmdor qilib ko‘rsatish uchun ularning tanqidiy fikrlariga ham sabr-toqat qilardi. Chunki bu zotlar uning hukm­ronlik davrini ulug‘lab, nomini tarixda qoldiradilar, deb umid­vor edi.
Lekin cheksiz hokimiyat Neronni zolimga aylantirdi, hamma uni fitna bilan o‘ldirishga urinadi, deb vahimaga tushdi. O’zini bu shoirlardan va olimlardan balandligini ko‘rsatish uchun she’­riyat, musiqa, ashula, aktyorlik bilan shug‘ullandi. Yaqinlari (shoir Lukandan boshqa) Neronni tilyog‘lamalik bilan maqtar edilar. Tarixchilar Neron haqida “Uning otasi (Domitsiy Agenobarb) ham razil, onasi (Agrippina Ikkinchi ham razil, yovuz odamlar edilar, Neronning genida (qonida) yovuzlik bor edi”, deb yozadilar. (Gay Svetoniy. O’n ikki Tsezar hayotnomasi; Korneliy Tatsit. Annallar.)
Lutsiy Seneka shogirdi Neronni falsafa va san’at durdona­lari bilan tanishtirib, har bir inson, ayniqsa, buyuk insonlar ma’naviy kamol topishi zarurligini uqtirib, drama va falsafiy risolalarida insonparvarlik, hurlikni, mashaqqat, kulfatlarga sabr qilishni maqtab, despotiyani — tiraniyani, takabburlik va xudbinlikni qoralaydi.
Shunisi ajablanarli va hayratlanarliki, ustozi Senekaning ta’lim-tarbiyasidan, ilm-ma’rifatidan bahra olib o‘sgan Neron­ning ham iste’dodi ochilib, yoshlikdan chinakam she’rlar; elegiya­lar, dostonlar yozadi, badiiy asarlarida nozik his-tuyg‘ularni, muhim ijtimoiy muammolarni nafis ma’noli so‘zlar bilan ifo­dalaydi. U o‘z she’rlari, dostonlarini iste’dodli aktyorday haya­jon, ehtiros bilan o‘qiydi. Ammo ilm, ma’rifat, she’riyat, san’at ham Neronni ota-bobolaridan qoniga o‘tgan buzuqlik va yovuzlik­dan qutqara olmadi.
Rim imperiyasining inson erkini bo‘g‘uvchi, axloq-odobga zid qonunlariga ko‘ra imperatorlar siyosiy maqsadni ko‘zlab, o‘z qiz­larini yomon ko‘rganiga zo‘rlab uzatar, o‘g‘illariga yoqmagan qiz­larni olib berar edilar. Qizlar esa o‘z nomini yo‘qotib, erining nomini olishga majbur edilar. Bularning avvalgi nomi ham o‘zi­niki emasdi. Yuliy Tsezarning ikki singlisi ham Yuliya, Antoniy­ning qizlari Antoniya, Agrippaning qizi Agrippina, buning qizi esa Kenja yoki Kichik Agrippina deb atalardi. Bu esa Neronning onasidir. (Gay Svetoniy. O’n ikki Tsezar hayoti.)
Diktator Yuliy Tsezar o‘z qizlarining axloqini tuzatolmagani va o‘g‘li yo‘qligi sababli ikkinchi opasi Yuliyaning o‘g‘li Okta­vianni o‘ziga farzand va merosxo‘r qilib olgan edi. Yuliy Tsezar­ning o‘limidan so‘ng Oktavian imperator bo‘lishidan avval o‘ziga kuchli tarafdor topish uchun go‘zal va oqila opasi Oktaviyani shuh­ratli lashkarboshi Mark Antoniyga turmushga bergan. Lekin Antoniy Misr malikasi Kleopatrani sevib qolib, oqila Oktaviya­ni qo‘yib yuboradi. Bularning ikkita qizlari bo‘lib, Katta Anto­niya, Kenja Antoniya edilar. Katta Antoniya taniqli lashkarboshi, axloqi engilroq Lutsiy Domitsiy Agenobarbga turmushga uzatil­gan. Bularning o‘g‘li Gney Domitsiy Agenobarb ham jasur lash­karboshi, lekin axloqi buzuq edi. U Antoniyning katta qizidan boshqa yana yovuz imperator Kaligulaning singlisi Kenja Agrip­pinaga uylangan. Bularning o‘g‘li Neron edi. Kaligulaga otasi — mashhur lashkarboshi, Germaniya qabilalarini Rimga bo‘ysundirgan Germanikning go‘zal insoniy xislatlari o‘tmay, onasi Katta Agripinaning axloqsizligi, yovuzligi o‘tgani qiziqarlidir. Uning singlisi Kichik Agrippina (Neronning onasi) chiroyli, aqlli, lekin o‘ta ayyor, siyosatchi ayol bo‘lib, hokimiyatni o‘z qo‘liga olish uchun eri Gney Agenobarbning o‘limidan so‘ng o‘z tog‘asi — imperator Klavdiyga turmushga chiqadi. Klavdiy Rim imperiya­sini mana shu go‘zal malikaning maslahati bilan boshqarar edi.