Reja: Kirish Umar Xayyom hayoti va ijodi. Astronomiya faniga qo’shgan hissasi

---

 
UMAR XAYYOM KALENDARI 
 
REJA: 
1. Kirish 
Umar Xayyom hayoti va ijodi. Astronomiya faniga qo’shgan hissasi. 
 
2. Asosiy qism. 
I. Umar Xayyom kalendari yaratilishigacha yaratilgan kalendarlar. 
II. Umar Xayyom kalendarining boshqa kalendarlardan farqi. 
III. Umar Xayyom kalendari yaratilishidagi mukammal hisob-kitoblar. 
 
3. Xulosa 
Yaratilgan va qo’llanilayotgan kalendarning afzalliklari va kamchilikari. 
Foydalanilgan adabiyotlar. 
 
Fors matematigi, astronomi, tibbiyotshunos Umar Xayyom 1050-yilda Eronning 
Nishopur shahrida tug'ilib, Nishopur, Balx, Buxoro shaharlarida o'qiydi. 
Rivoyatlarga qaraganda Saljuqiylar vaziri Nizomulmulk unga Nishopur 
hokimligini taklif qiladi. Lekim Umar Xayyom bunga rozi bo'lmaydi. U 1074-
yildan boshlab Isfaxon rasadxonasi ishlariga rahbarlik qilib, matematika, 
astronomiya 
sohasida 
tadqiqotlar 
olib 
boradi. 
Uning 
matematika, 
falakiyotshunoslik, falsafaga oid bir qancha asarlari va kashfiyotlari ma'lum. 
Umar Xayyomni dunyoga mashhur qilgan uning ruboiylaridir. Umar Xayyom
shoir bo'lmagan, lekin hayot haqida ba'zi mulohazalarini to'rt qatorlik she'r qilib 
qog'ozga tushirib qo'yavergan. XVIII asrga qadar uning ruboiylari haqida 

---

tadqiqotlar olib borilmagan. U haqda dastlab Oksford universiteti professori Tomas 
Gayd, undan so'ng Fon Gomer Birgestel va Meme Nikoloslar tadqiqot olib 
borishgan. 1859-yili ingliz shoiri va tarjimoni Edvard Fitz Jerald Umar 
Xayyomning 70 ruboiysini tarjima qilib e'lon qilgandan so'ng, bu she'rlar juda 
mashhur bo'lib ketgan va ingliz tilidan jahonning boshqa tillariga ham tarjima 
qilingan. 
1077-yilda u yunon olimi Evklid kitobiga sharh yozib, butun sonlarning ildizini 
topish yo'llarini ko'rsatib beradi. 1079-yilda Xayyom yangi isloh qilingan kalendar 
ishlab chiqaradi. Bu kalendar Yevropada undan 500 yil keyin qabul qilingan va 
hozirgi vaqtgacha qo'llanilayotgan Grigorian kalendaridan ham aniqroq bo'lgan. 
Shuningdek uning "Risolatul-kavn vat-taklif" ("Koinot va uning vazifalari"), 
"Risolatul fil-vujud" ("Borliq haqida risola"), "Risolatul fi kulliyati vujud" ("Borliq 
umumiyligi haqida risola") kabi asarlari ham mashhurdir. 
Uzoq muudatni vaqtning o’lchamlari (sutka-kun, hafta, oy va yillar) bo’yicha 
tizimga solish -kalendar deyiladi. Kalendar tuzishda Oy fazalarining almashinish 
davri yoki yil fasllarining almashinish davri (tropik yil) asos qilib olinadi. Oy 
fazalarining almashinish davri (sinodik davr) asos qilib olingan taqvimlar – Oy 
kalendarlari deb, yil fasllarining almashinish davri asos qilib olingan taqvimlar – 
Quyosh kalendarlari deb yurutiladi. Oy fazalarining almashinish davri sinodik oy 
29,53 sutkaga, yil fasllarining almashinish davri tropik yil esa 365,2422 sutkaga teng 
bo’lib, ular butun sutkalarda (kunlarda) ifodalana olmasligi kalendarlar tuzishni 
ancha mushkullashtiradi. Chunki kalendar oyi ham, yili ham amalda butun sutkalarda 
ifodalashni talab etadi.