Adabiyotining yirik namoyandasi sifatida

Interfaol metodning asosiy mezonlari quyidagilardan iborat:

-norasmiy baxs-munozaralar о‘tkazish, о‘quv materialini erkin bayon etish va ifodalash imkoniyati, ma’ruzalar soni kamligi, lekin seminarlar soni kо‘pligi, tarbiyalanuvchilar tashabbus kо‘rsatishlariga imkoniyatlar yaratilishi, kichik guruh, katta guruh, guruh jamoasi bо‘lib ishlash uchun topshiriqlar berish, yozma ishlar bajarish va boshqa metodlardan iborat bо‘lib, ular ta’lim-tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishda о‘ziga xos ahamiyatga ega.
Hozirda ta’lim metodlarini takomillashtirish sohasidagi asosiy yо‘nalishlardan biri interfaol ta’lim va tarbiya usullarini joriy qilishdan iborat. Interfaol usullarni qо‘llash natijasida tarbiyalanuvchilarning mustaqil fikrlash, tahlil qilish, uni asoslagan holda himoya qila bilish, sog‘lom muloqot, munozara, bahs olib borish kо‘nikmalari shakllanib, rivojlanib boradi.
Interfaol usullar kо‘p turli bо‘lib ularning hammasi ham har qanday progressiv usullar kabi eng avvalo, tarbiyachidan mashg‘ulot oldidan katta tayyorgarlik kо‘rishni talab qiladi.

Zamonaviy ta’limni tashkil etishda qо‘yiladigan muhim talablardan biri ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishishdir. Qisqa vaqt orasida muayyan nazariy bilimlarni tarbiyalanuvchilarga yetkazib berish, ularda ma’lum faoliyat yuzasidan kо‘nikma malakalarni hosil qilish, shuningdek, tarbiyalanuvchilar faoliyatini nazorat qilish, ular tamonidan egallagan bilim, kо‘nikma hamda malakalar darajasini baholash tarbiyachidan yuksak pedagogik mahorat hamda ta’lim jarayoniga nisbatan yangicha yondashuvni talab etadi.
Interfaollik darajasi qanchalik yuqori bо‘lsa, ta’lim jarayoni ham shunchalik samarali bо‘ladi³⁰ .
Zamonaviy metodlar yoki interfaol usullar, о‘qitishning samarasini oshirishga yordam beruvchi texnologik treninglar о‘quvchi talabalarda mantiqiy, ijodiy, tanqidiy, mustaqil fikrlashni shakllantirishga, qobiliyatlarini rivojlantirishga, raqobatbardor, yetuk mutaxassis bо‘lishlariga hamda mutaxassisga kerakli bо‘lgan kasbiy fazilatlarni tarbiyalashga yordam beradi.
Interfaol metodlarni tanlash mezoni – ularning ta’lim va tarbiya, rivojlantirish masalalarini yechishga yuqori yо‘nalganligidir. Bu mezon turli xil metodlarni u yoki bu doiradagi vazifalarni yechish imkoniyatlarini baholash yо‘li bilan joriy etiladi, Chunki ijtimoiy tajriba elementlarini о‘zlashtirishda ularning imkoniyatlari turlichadir. Hozirgi vaqtda ta’lim jarayonida о‘qitishning ilg‘or usullarini qо‘llash, о‘qitish jarayonida yuqori natajalarga olib keladi. Ta’lim usullarini har bir darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiq sanaladi. An’anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda, uni turli-tuman zamonaviy usullar bilan boyitish ta’lim oluvchilarning о‘zlashtirish darajasining kо‘tarilishiga olib keladi. Buning uchun dars jarayoni oqilona tashkili qilinishi, ta’lim beruvchi tomonidan ta’lim oluvchilarning qiziqishini orttirib, ularning ta’lim jarayonida





³⁰ Ishmuhamedov R. Abduqodirov A. Pardaev A. Ta’limda innovatsion texnologiyalar. – T.: Iste’dod, 2008
faolligi muttasil rag‘batlantirilib turilishi, о‘quv materialini kichik-kichik bо‘laklarga bо‘lib, ularning mazmunini ochishda interfaol usullarni qо‘llash va ta’lim oluvchilarni ommaviy mashqlarni mustaqil bajarishga undash talab etiladi. Bu usullar qо‘llanilganda ta’lim beruvchi ta’lim oluvchini faol ishtirok etishga chorlaydi. Ta’lim oluvchi butun jarayon davomida ishtirok etadi.
Metod tanlash nafaqat о‘quv maqsadidan, balki о‘quv material mazmuniga va bu fanning murakkabligiga bog‘liq. Bundan tashqari metodlarni tanlashda talabalarning soni, ularning о‘quv imkoniyatlari, ta’limning davomiyligi, о‘quv- moddiy sharoitlar va о‘qituvchining mahoratiga bog‘liq³¹.
Bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlarda о‘quvchilarning о‘quv va ijodiy faolliklarini oshiruvchi hamda ta’lim – tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchi pedagogik texnologiyalarni qо‘llash borasida katta tajriba tо‘plangan bо‘lib, ushbu tajriba asoslarini tashkil etuvchi metodlar interfaol metodlar nomi bilan yuritilmoqda³².
О‘quv maqsadlari pedagogik jarayonni tashkil etuvchi qismlarining eng muhimi, yetakchisi bо‘lib hisoblanadi. Pedagogik jarayon, о‘zining qanchalik murakkabligi va davomiyligidan qat’iy nazar, u eng avvalo maqsadni aniqlashdan boshlanadi. Pedagogik jarayonning boshqa tashkil etuvchi qismlari (tamoyil, mazmun, uslub, vosita, shakl) belgilangan maqsadga bо‘ysunadilar. ular maqsadga muvofiq holda tanlanadilar va о‘zaro uyg‘unlashtiriladilar. Pedagogik maqsad - bu pedagog va talabaning hamkorlikdagi faoliyati natijasini oldindan tasavvur etishdir.
Adabiy asarlarni tahlil qilishda ularning tur va janr xususiyatlari alohida ahamiyatga ega. Asarning tur va janri uni tahlil qiishga oid metod va usullarning belgilanishiga asos bо‘ladi. Taniqli metodist M.A.Rыbnikova: «Metodik usullarni

31. 
    Tojiboeva D. Maxsus fanlarni o’qitish metodikasi. – T., Fan va texnologiya, 2007.- B.16
    

31. 
    Azizxo’jaeva N.N.. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. T., 2003.- B.13
    

asar tabiati taqazo qiladi... Balladani reja asosida tahlil qilish mumkin, Biroq lirik she’rni rejalashtirish maqsadga muvofiq bо‘lmaydi. Kichkina hikoya tо‘liq hajmda о‘qiladi va tahlil qilinadi. Romandan alohida, yetakchi boblarni ajratib olamiz, ulardan birini sinfda, boshqasini uyda, uchinchisini sinchiklab tahlil qilamiz va matnga yaqin holda qayta hikoyalaymiz, tо‘rtinchi, beshinchi, oltinchilarini tezroq tarzda tahlil qilib qisqacha qayta hikoya qilamiz, yettinchi va sakkizinchi boblarning parchalari alohida о‘quvchilarning badiiy о‘qishlari shaklida beriladi, epilogni sinfga о‘qituvchining о‘zi aytib beradi. Topishmoqlarning javobi topiladi va yod olinadi, maqollar izohlanadi hamda hayotiy misollar bilan dalillanadi, masal esa unda kо‘zda tutilgan xulosa nazarda tutilgan holda tahlil qilinadi»³³.
Bularning barchasi adabiy asar tahlilida uning tur va janr xususiyatlari alohida ahamiyat kasb etishini kо‘rsatib turadi. Prof. Q. Yо‘ldoshevning yozishicha, «turli adabiy asarlar bilan ish yuritilganda tahlil usullari mutlaqo о‘zgarib ketmaydi, lekin о‘quvchining asarga yondashishi, munosabat tarzi о‘zgaradi»³⁴. Buning juda katta nazariy va amaliy ahamiyati bor. Zero, «asarlarni tur va janr xususiyatlariga kо‘ra о‘rganish san’atdan lazzatlanish, asarni uning badiiy butunligi hamda takrorlanmas mohiyatini his etish qobiliyatni rivojlantirishni nazarda tutadi»³⁵.
Adabiy asarning badiiy estetik mohiyati uning kompozitsiyasini, ya’ni undagi turli-tuman qahramonlar, bir-biriga о‘xshamaydigan sahnalar, alohida joy, manzara, vaziyat tasvirlari, monolog, dialoglar, о‘y, xayol, tush va boshqa turli komponentlarning murakkab tartibini о‘rganish, sharhlash orqali о‘zlashtiriladi. Tahlil jarayonida о‘qitishning xilma-xil usullaridan foydalaniladi.
Adabiy о‘qish о‘qituvchining ish faoliyatidagi asosiy metodik vosita bо‘la oladi. Adabiy о‘qish vositasida alohida olingan qahramonning, yoki bir necha qahramonlarning saviyasi, ularning asarda tutgan mavqei, asar mavzusi, yozuvchi kо‘zda tutgan badiiy-estetik niyatning ifoda tarziga e’tibor tortilishi mumkin. Masalan,



³³ To’xliev B. Adabiyot o’qitish metodikasi. – Toshkent: 2006. – B. 58.
³⁴ Yo’ldoshev Q. Adabiyot o’qitishning ilmiy-nazariy asoslari. . – Toshkent: O’qituvchi, 1996. – B. 118.
³⁵ Yo’ldoshev Q. Adabiyot o’qitishning ilmiy-nazariy asoslari. . – Toshkent: O’qituvchi, 1996. – B.136.
Akademik litseylarning 3bosqichida Oybekning «Qutlug‘ qon» romanini о‘qish jarayonida roman janrining о‘ziga xos xususiyatlari tushuntirilmasa, о‘quvchilar mazkur asarlarning asl mohiyatini, ularda kо‘zda tutilgan badiiy-estetik mohiyat mag‘zini chaqa olmaydilar. Natijada asardagi haqiqiy badiiy tarovat yо‘qqa chiqadi, u о‘quvchilar ongiga yetib bormaydi, ularning qalblarida tegishli his-tuyg‘ularning paydo bо‘lishiga yordam berolmaydi.
Adabiy asarning, jumladan roman janriga mansub bо‘lgan asarlarning matni ustidagi ish adabiy ta’limning о‘zak masalalaridan biridir. U «о‘quvchilarni badiiy adabiyot olamiga olib kirish, tasvirlanayotgan voqealarga nisbatan muallifning munosabati va niyatlarini payqab olishga imkoniyat»³⁶ yaratadi. Badiiy matn ustida ishlash jarayonida о‘quvchilar asarning poetik mohiyatini anglab yetadi, uning mazmunini tahlil qiladi, mavzuning talqinlariga e’tibor qaratadi, tasvirlanayotgan voqea-hodisalar, qahramonlar va umuman, asardagi voqealar rivojiga muallif munosabatini aniqlashga harakat qilishadi.
Metodist olim Safo Matjonning guvohlik berishicha, «Ayrim о‘qituvchilar epik asarlar tahlilini jо‘nlashtirib, yozuvchini о‘quvchi bilan yonma-yon qо‘yib qо‘yadilar. Holbuki о‘quvchilarni yozuvchining badiiy-ijodiy olamiga boshlash zarur. Buning uchun asar tahliliga oid mustaqil ishlarni о‘tkazishda о‘quvchilar oldiga «Qahramonning bu ishi tо‘g‘rimi?», «Uning о‘rnida bо‘lganda nima qilar eding?» kabi ijodiy fikrlashga qaratilmagan savollar о‘rniga: «SHu vaziyatda qahramon о‘zini boshqacha tutishi mumkinmidi?», «Yozuvchi uni nima uchun aynan shu holatda tasvirlaydi?» singari savollar qо‘yilsa, yozuvchining ijodiy laboratoriyasi bilan chuqurroq tanishishga imkon tug‘iladi»³⁷.
О‘quvchilvr asar mohiyati, yozuvchi mahorati, qahramon ruhiy olami tasvirini chuqurroq tushunishlari uchun adabiyot darslarida turli xil interfaol metodlarni qо‘llash maqsadga muvofiqdir. Bu fikrlar bevosita Oybek romanlarini о‘rganishga ham taalluqlidir.
Interfaol metodlardan biri “Tushunchalar asosida matn tuzish”dir.



³⁶ Zunnunov A., Adabiyot o’kitish metodikasi. . – Toshkent: O’qituvchi, 1992. – B.16.
³⁷ Safo Matjon. Maktabda adabiyotdan mustaqil ishlar. – Toshkent: O’qituvchi, 2008. – B. 22-23.
“Tushunchalar asosida matn tuzish” metodi bilish-izlanish turidagi ishlar sirasiga kirib, bu ish turli xil mantiqiy amallarni talab etadi: tahlil qilish va umumlashtirish, dalil va hodisalarni qiyoslash, ulardagi mushtaraklik va farqli tomonlarni aniqlash, asosiy va ikkinchi darajali belgilarni ajratish, sabab-oqibat aloqalarini ochib berish muhimdir. Odatda о‘quvchilar noma’lum hodisalar, yangi materiallarga duch keladilar, yangi bilimlarni egallash va о‘quv muammosini hal qilish yо‘llarini izlab topishni talab etadigan muammoli vaziyat paydo bо‘ladi.