Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti geologiya, razvedka va gidrogeologiya

Gipabissal tog‘ jinslari.
Asxist- tog„ jinslariga esseksit- porfir, teralit-
porfir, asseksit-diabaz, teralit-diabaz va teshenitlar kiradi. Esseksit-porfir, 
teralit-porfir jinslari esseksit va teralitlardan porfir strukturaliligi bilan 
farq qiladi. Esseksit-diabaz, teralit-diabazlar esa abissal tog„ jinslaridan 
ofit strukturalari bilan ajralib turadi. Teshenit jinsi tarkibida asos 
plagioklaz (labrador), analsim, barkevikit, titan-avgit va ma‟danli 
minerallar uchraydi. 
Ishqorli gabbroidlarning effuziv monandi tefrit va tefrito-bazaltdir. Bu 
jinslar qora bo„lgani uchun ko„pincha ularni bazaltlardan ajratib 
bo„lmaydi. Tefritlarning mineral tarkibi teralitlarga to„g„ri keladi. Jins 
tarkibida asosan olivin, avgit, egirin-avgit, asos plagtoklaz, leytsit va 
nefelin uchraydi. Asosiy massada yuqorida qayd qilingan minerallar 
mikrolitlaridan tashqari yana sanidin va vulqon shishasi uchrashi mumkin. 
Jinsning tarkibida ko„p miqdorda olivin uchrasa, uni olivinli tefrit deb 
ataladi. Tefrito-bazalt bazalt bilan tefrit orasidagi tog„ jinsidir. 

---

88 
Nazorat savollari: 
1. Nefelinli sienit va ishqorli gabbroidlar guruh jinslarining abissal, 
gipabissal va effuziv turlarini aytib bering. 
2. Nefelinli sienit va ishqorli gabbroidlar guruh jinslariga qanday 
mineral tarkib, struktura va tekstura xos?
11-amaliy mashg‘ulot 
Cho‘kindi tog‘ jinslari. Ularning tasnifi, strukturasi, tekturasi, 
g‘ovakligi, rangi va solishtirma og‘irligi 
Cho„kindi jinslarga avval hosil bo„lgan tog„ jinslarining yer yuzasida 
past harorat va past bosim sharoitida yemirilishidan hosil bo„lgan jinslar 
kiradi. Shuningdek, vulqonning qattiq mahsulotlaridan hosil bo„lgan 
piroklast jinslar (vulqon kullari, tuf, tuffit va tufogen jinslar) 
cho„kindilarning alohida guruhini tashkil qiladi. Cho„kindi jinslar 
litosferaning ustki qismida okean, dengiz, ko„l, daryo, botqoqlik tublarida 
turli bo„laklarning va minerallarning ekzogen sharoitda to„planishidan 
hosil bo„ladi. 
Cho„kindi tog„ jinslarining tarkibi magmatik, ilgari hosil bo„lgan 
cho„kindi va metamorfik tog„ jinslarining yemirilishidan hosil bo„lgan 
mineral va jins bo„laklaridan, organik moddalarning (hayvon va o„simlik) 
qoldiqlaridan va kimyoviy yo„l bilan hosil bo„lgan minerallarning 
to„planishidan hosil bo„lgan cho„kindilardan iborat. 
Cho„kindi jinslarning umumiy ta‟rifini M.S. Shvetsov quyidagicha 
keltiradi: "Cho„kindi jinslar organizmlarning hayot faoliyatidan hosil 
bo„ladigan va havo hamda suvdagi har qanday materiallar muhitida 
cho„kadigan, shunda ham hamisha yer yuzasidagi bosim va harorat 
sharotida vujudga keladigan jinslardir". 

---

89 
Cho„kindi tog„ jinslari magmatik jinslarga qaraganda litosferaning oz 
qismini, ya‟ni atigi 5% tashkil qilsada, Yer yuzasining 75% maydonini 
qoplab yotibdi. 
Cho„kindi jins hosil bo„lishining muhim omillaridan biri nurash 
(gipergenez) jarayonidir. Ilgari paydo bo„lgan tog„ jinslari havo, suv va 
muzlarning ta‟sirida, haroratning o„zgarishidan va organizmlarning hayot 
jarayoni natijasida yemiriladi. Qattiq jinslar fizikaviy nurash jarayonida 
mayda bo„laklarga parchalanib ketadilar. Kimyoviy nurash kimyoviy 
birikmalar hosil qiladi. Qisman ular o„z o„rinlarida qoladilar, kattagina 
qismi esa suv, shamol, muz (sedimentogenez) yordamida olib ketiladi. 
Ularni olib ketish kuchi, ya‟ni tezligi kamayishi natijasida yemirilgan 
jinslar ushlanib qoladi. Shunday qilib suvga to„yingan cho„kindi hosil 
bo„ladi. Cho„kindi diagenez davrida cho„kindi jinsga o„tadi. Vaqt o„tishi 
bilan cho„kindi asta-sekin suvsizlanadi, cho„kindining tuzilishi o„zgaradi, 
bo„laklar sementlanadi, g„ovaklik kamayadi, yangi minerallar hosil 
bo„ladi, jins qayta kristallanadi. Demak, cho„kindi jinslar qadimda paydo 
bo„lgan jinslarning fizikaviy va kimyoviy nurashidan hosil bo„lgan 
mahsulotdir. Cho„kindi jinslarni hosil bo„lish sharoiti va uning 
to„planishiga yordam beradigan omillarga qarab quyidagi genetik 
guruhlarga ajratish mumkin: 
A. Bo„lakli jinslar. 
B. Organogen jinslar. 
D. Kimyoviy jinslar
Cho„kindi tog„ jinslarini o„rganishda ularning struktura va 
teksturalarini o„rganish katta ahamiyatga ega. Jinsni tashkil qilgan bo„lak 
va minerallarning katta-kichikligiga va faunalarning saqlanish darajasiga 

---

90 
qarab struktura, bo„lak zarrachalarining joylashuviga ko„ra tekstura 
ajratiladi.