Абдусаломова М

t/r	Mavzular nomi	Jami soat	Ma’ruz a	Amaliy mash- g‘ulot	Labora- toriya ishi
Mustaqil ta’lim
1	Mexanik harakatning kinematik va dinamik tavsifi	8	2	2	2	2
2	Mexanik ish. Energiya. Quvvat	6	2	2	-	2
3	Qattiq jismlar mexanikasi. Mexanik tebranishlar	12	2	2	4	4
4	Mexanik to‘lqinlar. Tovush to‘lqinlari	6	2	2		2
5	Gazlarning molekulyar-kinetik nazariyasining asoslari	6	2	2	-	2
6	Termodinamika asoslari	6	2	2	-	2
7	Suyuqliklar. Qattiq jismlar	10	2	2	4	2
8	Elektr maydon vakuumda. Elektr maydonida dielektriklar	6	2	2		2
9	Elektr maydonida o‘tkazgichlar O‘zgarmas elektr toki	12	2	2	4	4
10	O‘tkazgichlar, dielektriklar. Yarim o‘tkazgichlar	6	2	2		2
11	Metallarning klassik nazariyasi. Vakuumda elektr tok. Termoelektrik hodisalar	10	2	2	4	2
12	Elektromagnetizm. Moddalardagi magnit maydoni	6	2	2		2
13	Elektromagnit induksiya	10	2	2	4	2
14	Elektromagnit maydoni. Maksvell tenglamalari O‘zgaruvchan elektr toki	12	2	2	4	4
15	Elektromagnit tebranishlar va to‘lqinlar	6	2	2		2
16	Kvant fizikasi. Kvant optikaviy hodisaning asoslari	6	2	2		2
17	Mikro zarrachalarning to‘lqin xususiyatlari. Atomning energetik sathlarining diskretligi. Vodorod atomi tuzilishining kvant nazariyasi	8	2	4		2
	Jami	136	34	36	26	40

2. 
   «Fizika» o‘quv fanining mazmuni
   

1. mavzu. Mexanik harakatning kinematik va dinamik tavsifi

O‘zbekiston Respublikasining istiqboli texnika, texnologiya, ishlab chiqarishni dunyo standartlari darajasida rivojlanishi va ularni amalga oshiruvchi kadrlarning malakasi va salohiyati bilan aniqlanadi. Bunday masalalarni yechishda fizika fanini ahamiyati katta.
Fizika hozirgi zamon jamiyati hayotida juda muhim o‘rinni egallaydi. Sanoatda, qishloq xo‘jaligida, tibbiyotda, maishiy xizmatda, madaniyatda u inson hayotining iqtisodiy va ijtimoiy sharoitini tubdan o‘zgarishiga ko‘maklashmoqda.
Talabalarni mutaxassisliklari uchun fizika fanining rivojlanish tarixi, maqsadi, vazifasi, tadqiqot uslublari va amaliy ahamiyati haqida keng ma’lumotlar berish. Mexanik harakatning harakteristikalari, turlari va amaliyotda foydalanishi haqida chuqur bilim berish.
9-16 asrda ilmiy izlanishlar markazi Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlariga siljidi. Bu davrga kelib, fan rivojiga, jumladan fizikani rivojiga O‘rta Osiyo olimlari ulkan hissa qo‘shdilar. Fizika, matematika, astronomiya va tabiatshunoslikka oid masalalar Xorazmiy, Ahmad al-Farg‘oniy, Forobiy, Beruniy, Termiziy, Ibn Sino, Ulug‘bek, Ali Qushchi va boshqa o‘rta osiyolik olimlarning ishlarida o‘z aksini topgan.
Beruniy dunyoning moddiyligi, harakatning turlari, jism inersiyasi, fazoviy jismlarning vaznsizligi to‘g‘risida fikrlar yuritdi.
Ibn Sino harakatning nisbiyligi, inersiya, kuch, massa va tezlanish orasidagi bog‘lanish, aylanma harakat, markazga intilma kuch, chiziqli tezlik va boshqa mavzularga tegishli mulohazalarining aksariyati hozirgi zamon tushunchalariga juda mos keladi.

2. mavzu. Mexanik ish. Energiya. Quvvat

Biz o‘zimizni o‘rab olgan sharoitda bir-biriga qandaydir kuchlar bilan ta’sir qilayotgan jismlarga duch kelamiz. Tabiiy ravishda kuchlarning jismlar ko‘chishi bilan bog‘liq bo‘lgan ta’sirni ish deb ataladigan fizik kattalik harakterlaydi.
Biror ish bajara olish qobiliyatiga ega bo‘lgan har qanday jism yoki jismlar sistemasi energiyaga ega bo‘ladi.
Energiya jismning yoki jismlar sistemasining holatini uning bir holatdan boshqa holatga o‘tishida ish bajarish qobiliyatini harakterlaydi.
Amaliyotda katta ahamiyatlarga ega bo‘lgan fizik kattaliklar – mexanik ish, quvvat, energiya to‘g‘risida chuqur bilimlar berish.
Energiyaning saqlanish va aylanish qonuni – tabiatning eng muhim asosiy qonuniyatlardan biri.
Energiyaning saqlanish va aylanish qonuni vaqt simmetriyasi, vaqtning bir jinsligi xususiyati bilan bog‘langan.
Sharq olimi Beruniy energiya aylanishi to‘g‘risida fikrlar yuritdi.

3. mavzu. Qattiq jismlar mexanikasi. Mexanik tebranishlar

Mexanikada ko‘p foydalaniladigan modellardan yana biri absolyut qattiq jism tushunchasidir. Shuni nazarda tutish kerakki, tabiatda absolyut qattiq, ya’ni mutlaqo deformatsiyalanmaydigan jismlar yo‘q. Bunday modeldan foydalanib, qattiq jism kinematikasi va dinamikasidan bilimlar berish va ulardan amaliyotda foydalanishni o‘rganish.
Beruniy Yerning o‘z o‘qi atrofida aylanishini o‘zi yasagan asboblar yordamida isbotlandi va Yer radiusi 6490 km ga yaqin ekanligini aniqladi. Yer va boshqa sayyoralarning Quyosh atrofidagi harakatlari ellips shakliga yaqinligi to‘g‘risida fikrlar yuritdi.
Tabiat va texnikada juda ko‘p tarqalgan takrorlanuvchi jarayon asosida tebranishlar va ularni hosil qilgan to‘lqinlar yotadi.
Bizning planetamizning hayotida ham tebranma harakat ro‘y beradi. Tirik organizmda ham tebranish ro‘y beradi.
Fizikaviy tabiatga qarab tebranishlarning ikki turi bor. Tebranayotgan jism hamisha boshqa jismlar bilan bog‘liq va ular bilan birga tebranayotgan sistemani hosil qiladi.
Hozirgi zamon fizikasida tebranishlar fizikasi maxsus soha sifatida ajralib chiqqan bo‘lib, unda turli xil tebranishlar yagona nuqtai nazardan qaralib chiqiladi. Tebranishlar fizikasining xulosalari mexanik tebranishlar, o‘zgaruvchan tok, elektrotexnika va radiotexnikaning nazariy asosini tashkil qiladi.
Beruniy dengiz hamda ummon suvlarining ko‘tarilishi va pasayish sabablari to‘g‘risida fikrlar yuritdi.

4. mavzu. Mexanik to‘lqinlar. Tovush to‘lqinlari

Mexanik tebranishlarning elastik muhitda tarqalish jarayoni mexanik to‘lqin deb aytiladi.
Qandaydir sistema muhitda tebranma harakatda bo‘lsin. Muhit zarralari bir- biri bilan bog‘langan bo‘lsa, tebranish harakat energiyasi sistemani o‘rab turgan muhit zarrachalariga beriladi va ularni tebranma harakatga keltiradi. Ana shunday tebranishlarning muhitda tarqalishi to‘lqinlar deb ataladi.
To‘lqinlar tebranishlari va tarqalish yo‘nalishining o‘zaro munosabatiga qarab ikki xil bo‘ladi.
Elastik muhitda tarqalayotgan to‘lqinlar chastotasi 16 Gs dan 20000 Gs gacha bo‘lsa, bunday to‘lqinlarni inson eshitish organi – qulog‘i orqali sezadi va bo‘ylama mexanik to‘lqinlar tovush to‘lqinlari yoki tovush deb ataladi.
Abu Nasr al-Forobiyning tovush tezligi, tovushning to‘lqin tabiati. Tovush chastotasi, tovush to‘lqinning uzunligi haqidagi fikrlari va ularga asoslanib yaratilgan musiqa notasi hamda optikaga oid ko‘pgina ishlari fizika fanining rivojlanishiga qo‘shilgan katta hissa bo‘ladi.

5. mavzu. Gazlarning molekulyar-kinetik nazariyasining asoslari

Molekulyar fizika va termodinamika ayni bir doiradagi hodisalarni, xususan, jismlardagi makroskopik jarayonlarni, ya’ni jismlar tarkibidagi ulkan miqdordagi atomlar va molekulalar bilan bog‘liq bo‘lgan hodisalarni o‘rganadi.
Molekulyar fizika moddaning atom-molekulyar tuzilishi haqidagi tasavvurlardan kelib chiqadi va issiqlikni atom va molekulalarning tartibsiz harakati deb qaraydi.
Jismlarning ichki xossalari issiqlik harakatiga bog‘liq, shuning uchun issiqlik harakatini o‘rganish jismlar ichida yuz beradigan ko‘p jarayonlarni tushunib olishga imkon beradi.
Issiqlik hodisalarining qonunlari kashf etilishi bu hodisalardan amalda, texnikada samarali foydalanishga imkon beradi.
Gazsimon, suyuq va qattiq holatdagi moddalarni o‘rganishda molekulyar- kinetik nazariya asosiy nazariya bo‘lib qoldi.
Hozirgi zamon fanida jismlarning fizik xossalarini o‘rganishda ikki xil yondashishdan – termodinamik va molekulyar-kinetik usuldan foydalaniladi.
Hozirgi zamon texnikasida ko‘pgina jarayonlarda ko‘chish hodisasi kuzatiladi. Masalan, qandni ishlab chiqarishda – lavlagidan qandni hosil qilishni (ekstraksiya) diffuziya hodisasi ta’minlaydi.
Beruniy bo‘shliq, atmosfera bosimi, suyuqliklar gidrostatikasi, qor, yomg‘ir va do‘lning paydo bo‘lish sabablari to‘g‘risida fikrlar yuritdi.
Ibn Sino bo‘shliq va atmosfera bosimi, konveksiya, issiqlik uzatilishining turlari to‘g‘risida fikrlar yuritdi.
A.Eynshteyn, polyak fizigi M.Smoluxovskiy va fransuz fizigi J.Perrenlar broun harakati atom hamda molekulalarning issiqlik harakati ekanligini isbotlab, molekulyar-kinetik nazariya asoslari bo‘lgan broun harakatining miqdoriy nazariyani yaratdilar.
Materiyaning kinetik nazariyasi taraqqiy etishi L.Bolsman tomonidan statistik mexanika – Bolsman statistikasining yaratilishiga olib keldi.

6. mavzu. Termodinamika asoslari

Termodinamika termodinamik muvozanat holatida turgan makroskopik sistemalarning umumiy xossalari va bu holatlar orasidagi o‘tish jarayonlarni o‘rganadi.
Termodinamika turli issiqlik, mexanik, elektr va hokazo jarayonlarda molekulalarning issiqlik harakati tufayli energiyaning o‘zgarishi va bir turdan ikkinchi turga aylanish qonuniyatlarini o‘rganadi.
Termodinamika fundamental qonun va tamoyillar asosida quriladi.
Termodinamika asosida insoniyatning ko‘p asrlik tajribasi natijasida tasdiklangan ikkita fundamental qonun yotadi. Birinchi qonun energiyaning aylanish jarayonining miqdoriy va sifat tomonlarini tavsiflaydi. Ikkinchi qonun bu jarayonlarning yo‘nalishlari haqida fikr yuritishga imkon beradi.
Termodinamikaning uchinchi qonuni entropiyaning mutloq qiymatini aniqlaydi, Nernstning issiqlik qonuni deb ham ataladi.
Bu uchta qonun termodinamik jarayonlarni tahlil qilish va turli issiqlik mashinalarini hisoblashga imkon beradi.
Energiyaning saqlanish va aylanish qonuni issiqlik hodisalari nazariyasining asosiy qonuni bo‘lib, u termodinamikaning birinchi bosh qonuni deb ataladi. Termodinamikaning rivojlanishida S.Karno, R.Klauzius, U.Tomson, E.Klapeyron va D.I.Mendeleevning xizmatlari katta bo‘ldi. S.Karno issiqlikning mexanik harakatga aylanishini aniqladi. R.Klauzius, U.Tomson issiqlik nazariyasining asosiy qonuni – termodinamikani ikkinchi bosh qonunini ta’rifladilar.

7. mavzu. Suyuqliklar. Qattiq jismlar

Moddalar uch agregat (gaz, suyuq, qattiq) holatda bo‘lib, ularning fizik xususiyatlari holat parametrlari o‘zgarishi bilan bir-biriga o‘xshash bo‘lishi ham yoki tubdan farq qilishi ham mumkin.
Moddaning suyuq holati uning gazsimon hamda qattiq holatlari orasidagi oraliq holat bo‘lib, u ikkala holat bilan ma’lum o‘xshashliklarga ega bo‘ladi.
Suyuqlik sirtini tarang holati sirt taranglik deb ataladi.
Sirt taranglik moddaning suyuq holati uchun harakterli bo‘lgan hodisalarni tushuntiradi.
Suyuqlikning egrilangan sirti ostida ichki bosimdan tashqari yana qo‘shimcha bosim ham vujudga keladi. Qo‘shimcha bosim kapillyar hodisalarda katta rol o‘ynaydi.
Ayrim suyuqliklar qattiq jismni ho‘llasa, boshqalarni ho‘llamaydi.
Ho‘llash va ho‘llamaslik hodisasi sanoatda va turmushda katta ahamiyatga ega. Kapillyar hodisalar tabiat va texnikada katta rol o‘ynaydi.
Qattiq jismlar bir-biridan ichki tuzilishi jihatdan batamom farq qiluvchi kristall va amorf jismlar ko‘rinishida uchraydi. Qattiq jismlar asosan kristall holatda bo‘ladi.
Tabiatda kristall holat juda ko‘p tarqalgan. Ko‘pchilik qattiq jismlar kristallardir.
Yangi texnologiyalarning rivojlanish xususiyatlarini turli xil fizik jarayonlarni boshqarish uchun mumkin bo‘lgan yangi materiallar va moddalarni olish bilan bog‘liqdir.

8. mavzu. Elektr maydon vakuumda. Elektr maydonida dielektriklar

Fizikaning harakatsiz elektr zaryadlar maydoni va ularning o‘zaro ta’sirini o‘rganadigan bo‘limi – elektrostatikadir. Harakatsiz elektr zaryadlar hosil qilgan elektr maydon elektrostatik maydon deyiladi.
Elektrostatikaning asosiy qonuni – Kulon qonuni. Elektr zaryadlarni o‘zaro ta’siri faqat elektr maydon orqali amalga oshadi.
Zaryadlangan har bir jismli elektr maydon o‘rab oladi.
Xizmat ko‘rsatish sohalarida, texnikada eng ahamiyatli materiallardan biri ham elektr o‘tkazmaydigan moddalar, dielektriklar.
Texnikada ishlatiladigan dielektriklar har xil. Ular tabiiy va sun’iy bo‘lishi mumkin.
Tashqi elektr maydon ta’sirida dielektrik qutblanadi, uning sirtidagi bir tomonda musbat ishorali bog‘langan zaryadlar, ikkinchi tomonda esa manfiy ishorali bog‘langan zaryadlar paydo bo‘ladi.
Tashqi maydon bo‘lmaganda spontan (o‘z-o‘zidan) qutblanish qobiliyatiga ega bo‘lgan moddalar bor, shu moddalarning barchasi segnetiklar deb aytiladilar.
Sharq olimi Ibn Sino yashin va yashinning turlari, momaqaldiroq hodisasini yoritishdi, fizika faniga katta hissa qo‘shdi.
18-asrda fransuz olimi Sh.Dyufe elektrning ikki turi mavjudligini aniqladi. G.Kavendish va undan mustasno Sh.Kulon qo‘zg‘almas elektr zaryadining o‘zaro ta’sir kuchini tajribada aniqladilar hamda matematik ifodasini topib, asosiy qonun
– Kulon qonunini ochdilar.
Rus fiziklari G.Rixman, M.V.Lomonosov va amerikalik olim B.Franklin atmosferada hosil bo‘ladigan elektr, yashinning tabiatini tushuntirib berdilar.

9. mavzu. Elektr maydonida o‘tkazgichlar. O‘zgarmas elektr toki

O‘tkazgichlarda erkin zaryadlar mavjud bo‘lganligi uchun tashqi elektrostatik maydon ta’sirida o‘tkazgich sirtining bir qismida musbat ishorali erkin zaryad, boshqa ikkinchi qismida esa manfiy ishorali zaryad paydo bo‘ladi. O‘tkazgich ichida hech qanday erkin zaryad bo‘lmagani uchun elektrostatik maydon ham bo‘lmaydi.
O‘tkazgichning sirti ekvipotensial sirt bo‘lgani uchun zaryadlangan o‘tkazgichni potensial bilan harakterlash mumkin. O‘tkazgichning zaryadi ortgan sari uning potensiali ham ortadi.
O‘tkazgichning elektr zaryad to‘plash xususiyatini ifodalovchi elektr kattalik elektr sig‘imi deyiladi. Miqdor jihatidan yakkalangan o‘tkazgichning potensialini bir birlikka o‘zgartirish uchun zarur miqdoriga teng. Elektr sig‘imi o‘tkazgichning o‘lchamlariga, geometrik shakliga va atrof muhitning dielektrik

singdiruvchanligiga bog‘liq. Masalan, yassi kondensator uchun aniqlanadi.
_{C } ₀S _dan
d

Amalda kondensatorlarni parallel, ketma-ket yoki aralash yo‘li bilan zarur elektr sig‘imi olinadi.
Elektr toki paydo bo‘lishi va doimo paydo bo‘lib turishi uchun: 1) moddada erkin elektr zaryadlari, 2) ularni tartibli harakatga keltiruvchi elektr maydon va 3) zanjir berk bo‘lishi kerak. Zaryadli zarralar tok tashuvchilar deb ataladi. O‘tkazgichlarda o‘tkazuvchanlik, konveksion va siljish toki mavjuddir. Siljish toki magnit maydon hosil qilish xususiyati jihatidangina o‘tkazuvchanlik va konveksion tokka ekvivalentdir.
Elektr tokining mavjudligini tok tufayli yuz beradigan quyidagi ta’sir yoki hodisalarga qarab bilish mumkin: 1) issiqlik ta’siri – tok o‘tayotganda o‘tkazgich qiziydi; 2) kimyoviy ta’siri; 3) magnit ta’siri; 4) kuch ta’siri; 5) yorug‘lik ta’siri.
Elektr toki tok kuchi ^I va tok zichligi ^j bilan ifodalanadi. Tok kuchi va yo‘nalishi vaqt o‘tishi bilan o‘zgarmasa, o‘zgarmas tok deb ataladi.
Elektr zanjiri yordamida elektr energiyasi uzatiladi, tarqatiladi hamda kuchlanishi pasaytiriladi yoki oshiriladi. Elektr energiyasi manbalarida biror turdagi energiya (suv, issiqlik va boshqa energiyasi) elektr energiyasiga, qabul qilgichlar (iste’molchilar)da elektr energiyasi issiqlik, mexanik va boshqa energiyaga aylantiriladi.

Elektr zanjir rejimi (ish maromi) barcha qismlardagi tok va kuchlanish qiymatiga bog‘liq bo‘ladi. Elektr zanjiridagi tok, EYUK va kuchlanish o‘rtasidagi munosabat Kirxgof qonunlari bilan tushuntiriladi.
Elektr zanjiridagi tokining ish tezligini harakterlovchi kattalik tokning quvvati deyiladi.
Tok manbalarining energiyalarini foydali ishga sarflash qobiliyati foydali ish koeffitsiyenti deb ataluvchi kattalik bilan harakterlanadi.
Amalda yuklamaning ^R qarshiligi tok manbaining ^r qarshiligidan qancha

katta bo‘lsa, kelib chiqadi.
^{R  r} , foydali ish koeffitsiyentining qiymati shuncha katta bo‘lishi

Elektr energiya boshqa tur energiyalarga oson aylanadi, shuning uchun elektr tokining qo‘llanish sohasi xilma-xildir.
A.Galvani, A.Volta va keyinchalik rus fizigi hamda elektrotexnigi V.Petrovning kuzatishlari va tadqiqotlari elektrodinamikaning vujudga kelishi hamda rivojlanishiga sabab bo‘ldi.
Italiyalik olimlar A.Galvani va A.Voltaning elektr tokini kashf etishlari hamda dunyoda birinchi marta 1800 yilda galvanik elementning yasalishi fizika fanining rivojlanishida katta ahamiyatga ega bo‘ldi.

9. mavzu. O‘tkazgichlar. Dielektriklar. Yarim o‘tkazgichlar

Xizmat ko‘rsatish va servis sohalarida o‘tkazgichlar, dielektriklar va yarimo‘tkazgichlar katta ahamiyatga ega.
O‘zlarining elektr o‘tkazuvchanlik xossalariga qarab qattiq jismlar metallarga (o‘tkazgichlarga), yarimo‘tkazgichlarga va dielektriklar (izolyatorlar)ga bo‘linadi.
Elektr o‘tkazuvchi moddalar solishtirma qarshiligining katta kichikligiga qarab elektr tokini yaxshi o‘tkazadigan elektr o‘tkazgichlar (ρ=10^-610^-4 Omsm), izolyatorlar (ρ=10⁵10¹⁸ Omsm) va yarim o‘tkazgichlar (ρ=10^-410⁵ Omsm)ga bo‘linadi. Metallar, elektrolitlar va plazmalar elektr o‘tkazuvchidir.
Amaliyotda keng qo‘llaniladigan o‘tkazgich elektr simi. Elektr simi elektr energiyasini o‘zatish va taqsimlash, elektr va radio signallarini uzatish hamda elektr mashinalar, transformatorlar, o‘lchash asboblari va boshqa asbob-uskunalar chulg‘amlarini tayyorlashda qo‘llaniladi.
Elektrolit orqali elektr toki o‘tganda elektrodlarda elektrolit tarkibiy qismlarining ajralib chiqish jarayoni elektroliz deyiladi. Texnikada elektroliz turli maqsadlarda qo‘llaniladi.
Amaliyotda kimyoviy tok manbai – galvanik elementlar, batareyalar va akkumulyatorlar katta ahamiyatga ega. Ular kimyoviy energiyani o‘zgarmas tok elektr energiyasiga aylantirib beradilar. Kimyoviy tok manbalari transportda, radiotexnikada, avtomatik boshqarish sistemalarida keng ko‘lamda qo‘llaniladi.
Texnikada ishlatiladigan barcha izolyatsiya materiallari elektr maydoni ta’sirida ma’lum energiya nobudligiga sabab bo‘ladi. Tabiatda absolyut dielektrik yo‘q.
Elektr energiyasi hosil qilish, yuborish va iste’mol etishda elektr o‘tkazuvchi qismlar orqali o‘tgan tok tarqalib ketmasligi uchun o‘tkazgichlar bir-biridan

maxsus materiallar vositasida ajratiladi. Bular elektr izolyatsion materiallar deb ataladi.
Elektr izolyatsion materiallar qanday kuchlanishlarga bardosh berishiga qarab yuqori kuchlanish texnikasi va past kuchlanish texnikasi materiallariga bo‘linadi.
Amaliyotda tovar sifatida ishlab chiqarilgan elektr izolyatsion materiallar – kabellar.
Solishtirma elektr qarshiligi metallarnikiga nisbatan katta, dielektriklarnikiga nisbatan kichik bo‘lgan moddalar yarimo‘tkazgichlar deyiladi.
Yarimo‘tkazgichli asboblar elektron va ion asboblarga nisbatan ancha afzalliklari tufayli ko‘pgina sohalarida keng qo‘llanilmoqda.

9. mavzu. Metallarning klassik nazariyasi. Vakuumda elektr toki.