Fizikada saqlanish qonunlarining fazo va vaqt simmetriyasi bilan bog‘lanishi

1. 
   Fizikada saqlanish qonunlarining fazo va vaqt simmetriyasi bilan bog‘lanishi. Fazo va vaqt simmetriyasi. Fazoning bir jinsliligi. Fazoning izotropligi. Impuls, impuls momenti va mexanik energiyaning saqlanish qonunlarining moxiyati
   

Fazoning bir jinsliligi, harakat qonunlarini va yopiq sistema fizik xossalarini inersial sanoq sistemasi koordinata boshining tanlanishiga bogliq emasligida namoyon boladi. Boshqacha aytganda agar yopiq sistemani fazoda butun holicha parallel kochirish yoli bilan qayta qoyilsa, ya‘ni sistemaning qismlarining ozaro joylashishi va sharoiti kochirilguncha qanday bolsa toliq oshanday saqlansa, harakat qonunlari va sistemaning fizik xossalari ozgarmaydi. Xususan, sistemani butun holicha ixtiyoriy kichik dr masofaga siljitganda sistemadagi barcha kuchlarning ishi A nolga teng bolishi kerak. Yopiq sistemada faqat ichki kuchlar ta‘sir etgani uchun

Fazoning izotropligi, yopiq sistemaning fazoda butun holicha ixtiyoriy burchakka burganda uning harakat qonunlarini va fizik xossalarini o‗zgarmasligida, ya‘ni inersial sanoq sistemasi koordinata o‗qlari yo‗nalishlarini tanlashga bog‗liq emasligida namoyon bo‗ladi. Xususan, yopiq sistema to‗liq holicha qo‗zg‗almas 0 nuqta – koordinata boshi atrofida ixtiyoriy kichik d burchakka burilganda sistemada ta‘sir etuvchi hamma kuchlarning ishi nolga teng bo‗lishi kerak. agar Mik = [ri Fik] – F kuchning 0 nuqtaga nisbatan momenti, ri – esa 0 nuqtadan sistemaning i-nchi nuqtasiga o‗tkazilgan radiusvektor bo‗lsa, (4.39) ga binoan
2.14.Maxsus nisbiylik nazariyasi. Galiley almashtirishlari va Eynshteyn postulotlari. Lores almashtirishlari va undan kelib chiqadigan hulosalar.

Galileyning nisbiylik prinsipi — Nyutonning klassik mexanikasida barcha inersial sanoq tizimlarining fizikaviy teng huquqlilik prinsipi. Bu holat mexanika qonunlari birday boʻlganida namoyon boʻladi. Biror inersial sanoq tizimida oʻtkaziladigan har qanday mexanik tajribalar asosida muayyan tizim tinch holatda yoki tugʻri chiziqli tekis harakatda ekanligini aniqlab boʻlmaydi. Bu holatni birinchi boʻlib 1636-yilda Galileo Galilei aniqlagan. Galileyning nisbiylik prinsipi — Nyutonning klassik mexanikasida barcha inersial sanoq tizimlarining fizikaviy teng huquqlilik prinsipi. Bu holat mexanika qonunlari birday boʻlganida namoyon boʻladi. Biror inersial sanoq tizimida oʻtkaziladigan har qanday mexanik tajribalar asosida muayyan tizim tinch holatda yoki tugʻri chiziqli tekis harakatda ekanligini aniqlab boʻlmaydi. Bu holatni birinchi boʻlib 1636-yilda Galileo Galilei aniqlagan. A.Eynshteyn ko'rsatdiki, quyidagi ikki postulatga asoslanib mexanik va elektrodinamik hodisalar orasidagi ziddiyatlarni osongina tushuntirib berish mumkin. 1. Yorug'lik tezligi vakuumda (muhitsiz fazoda) barcha уо'nalishlarda yorug'lik manbai yoki kuzatuvchining harakatidan qat'iy nazar о 'zgarmasdir; уa'ni yorug'lik tezligining doimiylik prinsipi. 2. Fizik qonunlar bir-biriga nisbatan to'g'ri chiziqli tekis harakatda bo'lgan sanoq sistemalariga nisbatan bir xil bajariladi.Bu nisbiylik prinsipi deyiladi. Ana shu postulatlarga asoslangan nazariya maxsus nisbiylik nazariyasi deb ataladi. Galileyning nisbiylik prinspi Berilgan sanoq tizimini tinch holatda bo`lishi yoki to`g`richiziqli va tekis harakat qilishini xech qanday mexanikaviy tajribalar orqali isbotlash mumkin emas. Barcha inetsial sanoq tizimlarida mexanika qonunlari bir xil ko`rinishda bo`ladi.