Fizikada saqlanish qonunlarining fazo va vaqt simmetriyasi bilan bog‘lanishi

29.Moddaning ekstremal holatlari fizikasi elementlari.Moddaning o‘ta yuqori temperatura va zichliklardagi holati. Metallsimon vodorod. Moddalarning neytronlashuvi.
Fizikada moddalarning odatdagi holatlaridan tashqari o'ta yuqori temperatura va o'ta yuqori zichliklardagi holatlarini o'rganish ham juda katta qiziqish uyg’otadi.Dastlab zichlik o'zgarmas bo'lsin deb faraz qilaylik va temperatura ortishi bilan modda holatidagi o'zgarishlarni sifat jiqatidan qarab chiqaylik. Aniqki, avvalo moddaning kondensirlangan holati (qattiq jismlar va suyuqliklar) gazsimon holat bilan almashadi. Temperaturaning bir necha ming gradus kelvin (K) ga ko'tarilishi odatdagi molekulyar gazlarda termik dissotsiatsiyaga olib keladi, natijada gazlar atomar holatga o'tadi. Т~10⁴ K temperaturada gaz atomlari ionlasha boshlaydi va Т~10⁶ K da moddaning ionlashgan holati-plazma, ya'ni faqat ionlar va elektronlardan tashkil toplgan gazsimon holat vujudga keladi. Plazmaning to'liq ionlashgan holati Т~10⁷ K larda erishiladi va u faqat atom yadrolari bilan erkin elektronlardan tashkil topadi. Temperaturaning ~10⁸ K qiymatlarida yadroviy o'zgarishlar yuz beradi, Т>10⁹ K larda esa yadrolar parchalana boshlaydi va Т~10¹¹ K ga etganda moddaning protonlar va elektronlardan iborat holati qaror topadiAlohida olingan atom yadrolarining elektr maydonlari bir-biriga kirishib ketadi va natijada atom tashqi qobiq’idagi elektronlar o'z atomlari bilan bog’lanishni uzib, modda bo'ylab erkin ko'chib yura oladigan zaryad tashuvchilarga aylanadi (moddaning "metallashuvi" yuz beradi). Zichlikning yanada ortishi termodinamik nuqtai nazardan yadro reaksiyalari kechishi afzal bo'lgan holatga olib keladi. Bunda elektronlar yadrolar tomonidan yutilib, neytrino nurlatishdan iborat jarayon ro'y beradi (р+е^-®n +n_e+ g), yadro massasi o'zgarmagan holda zaryadi kamayadi, umuman olganda, yadro turg’unligi ham pasayadi, oqibatda yadrolarning emirilishi boshlanadi. Zichlik r~10¹⁴  kg/m³ va bosim Р ~10²⁴ atm ga etganda neytronlar soni elektronlar sonidan ortib ketadi, r~10¹⁵  kg/m³ zichliklarda esa neytronlar bosimi elektronlarnikidan o'zib ketadi. Ana shunday ekstremal holatda moddaning neytronlashuvi yuz beradi, ya'ni modda asosan neytronlarning fermi-gazidan iborat deb qaralishi mumkin bo'lib holadi. Bosimning ~10²⁷  atm qiymatlarida neytron gaz yadro moddasining zichligi r_ya »10¹⁷ kg/m³ ga ega bo'ladi. Moddaning bunday holati Т~10¹² K gacha mavjud bo'ladi.