Абдусаломова М

Termoelektrik hodisalar
Erkin elektronlar haqidagi tasavvurlardan foydalangan holda Drude, keyinchalik Lorens metallarning klassik nazariyasini ishlab chiqqan. Drude metallardagi o‘tkazuvchi elektronlar tabiati ideal gaz molekulalariga o‘xshagan bo‘ladi, deb faraz qilgan. Elektronlar o‘zaro emas, balki ko‘proq metallarning kristall panjaralarini tashkil etuvchi ionlar bilan to‘qnashadi. Bu to‘qnashishlar elektron gaz bilan kristall panjara orasida issiqlik muvozanati o‘rnatilishiga olib keladi.
Metallarning yuqori elektr o‘tkazuvchanliklari bilan birga, yuqori issiqlik o‘tkazuvchanlikka ega ekanligi tajribadan ma’lum. Videman va Frans issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyentini elektr o‘tkazuvchanlik koeffitsiyentiga nisbati barcha metallar uchun taxminan bir xil bo‘lib, absolyut temperaturaga proporsional o‘zgarishini ko‘rsatuvchi empirik qonunlarini aniqladilar.
Klassik nazariyaning qator hodisalarni tushuntira olmasligiga qaramay, o‘z ahamiyatini shu vaqtga qadar saqlab keldi, chunki erkin elektronlar konsentratsiyasi kichik bo‘lgan hollarda u qoniqarli natijalarni beradi. Shu bilan birga klassik nazariya kvant nazariyasiga qaraganda bir muncha sodda va ko‘rgazmalidir.

9. mavzu. Elektromagnetizm. Moddalardagi magnit maydoni

Klassik fizikaning rivojlanishida U.Gilbert katta hissa qo‘shdi. 1600 yilda U.Gilbert elektr va magnit hodisalarni o‘rganish bilan shuhrat qozondi hamda Yer tirik magnit ekanligini isbotladi. U kompas magnit milining burilishini Yerning katta magnitga o‘xshashi orqali tushuntirdi, magnetizm va elektrning o‘zaro bog‘lanishini tekshirdi.
1820 yilda daniyalik fizik X.Ersted tokli o‘tkazgichning kompas mili bilan o‘zaro ta’sirida bo‘lishini elektr va magnit hodisalar orasida bog‘lanish borligi bilan tushuntirdi. Shu yillarda A.Amper zaryadlangan zarralarning tartibli harakati tufayli paydo bo‘luvchi elektr toki bilan barcha magnit hodisalari bog‘liq ekanligi to‘g‘risida xulosaga keldi va tajriba asosida tokli o‘tkazgichlar orasidagi vujudga keluvchi o‘zaro ta’sir kuchini ifodalovchi qonunni ixtiro qildi.
Tabiatdagi barcha moddalar u yoki bu darajada magnit xossalariga egadir. Hozirgi vaqtda ixtiyoriy moddani tashkil qilgan elementar zarralar, atom va
molekulalarning magnit xossaga ega ekanligi aniqlangan. Har qanday moddaning magnit xossasi atomdagi elektronlarning magnit xossalari bilan harakterlanadi.
Ferromagnitlar va antiferromagnitlarda magnit xossalar bilan bog‘liq qo‘shimcha issiqlik sig‘imi mavjud. Ularning paramagnitlarga o‘tish temperaturalarida (Kyuri nuqtasi, Neel nuqtasi) issiqlik sig‘imining ortishi kuzatiladi.

9. mavzu. Elektromagnit induksiya

20-asr boshida atom tuzilishiga oid kashfiyotlar natijasida atomlardagi elektronlarning yadro atrofidagi aylanma harakatlari tufayli molekulyar hosil bo‘lishi anig‘landi. X.Ersted va A.Amperning katta mehnatlaridan so‘ng magnetizm elektr haqidagi ta’limotning tarkibiy qismi bo‘lib qoldi. Shu davrga kelib, ingliz fiziki M.Faradeyning ilmiy faoliyati boshlandi. Ayniqsa, uning 2 kashfiyoti: elektromagnit induksiya hodisasi va elektroliz hodisasi fizika tarixida muhim ahamiyatga ega. Faradey bu kashfiyotlari bilan elektrning ko‘p texnik qo‘llanishiga nazariy asos yaratdi. E.X.Lens induksiyalangan elektr tokining yo‘nalishini aniqlashning umumiy qoidasini aniqladi (Lens qoidasi). M.Faradey o‘z ishlarida elektr va magnit maydonlari tushunchalarini kiritdi, maydonning o‘zgarishi va atrof muhitga tarqalishida shu moddiy muhitning xususiyatlari asosiy ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatdi.

14. mavzu. Elektromagnit maydoni. Maksvell tenglamalari.