Абдусаломова М

Matnni belgilash tizimi

(V) – men bilgan narsani tasdiqlaydi. (+) – yangi ma’lumot.

(-) – men bilgan narsaga zid.
(?) – meni o‘ylantiradi. Bu borada menga qo‘shimcha ma’lumot zarur.

2. 
   ilova
   

Talabalar faoliyatini baholash mezonlari

86-100 % 2 ball «a’lo»
71-85 % 1,7 ball «yaxshi»
55-70 % 1,4 ball «qoniqarli»
Baholash mezonlari

F.I.Sh.	Baho	Mezonlar
		Bilim	Faollik	Takliflar	Jami ball
	Ballar	0,8	0,6	0,6	2
	%	40	30	30	100

2. 
   ilova
   

Mavzu bo‘yicha nazorat savollari

№	Savollar			Javoblar
1.	Qaysi hodisa elektromagnit induksiya hodisasi deyiladi?
2.	Amaliyotda keng qo‘llaniladigan qaysi elektr mashinalarni ishlash prinsipi elektromagnit induksiyaga asoslangan?
3.	Transformator nima va u qanday vazifani bajaradi?
4.	Transformatorni asosiy harakteristikalari
5.	Transformatorni ish rejimlari qanday bo‘ladi?
6.	Qaysi kattaliklar transformatorni nominal kattaliklari deyiladi?
7.	Texnikani qaysi foydalanish mumkin?	sohalarida	transformatorlardan
8.	Qishloq xo‘jaligida transformatorlardan qaysi maqsadda foydalanish mumkin?
9.	Xizmat ko‘rsatish sohalarida transformatorlardan qaysi maqsadda foydalanish mumkin?
10	Transformatorni tejamligini, samaradorligini qaysi kattalik harakterlaydi?
.
11	Quvvatning yo‘qolishi qayerda va qaysi sababdan vujudga keladi?
.

“FIZIKA” fanidan

AMALIY MASHQ’ULOTLAR

1. mavzu: Mexanikaning fizikaviy asoslari. Mexanik ish. Quvvat. Energiya

Mashg‘ulot rejasi:

1. 
   Mexanik harakat va uning turlari.
   
2. 
   Mexanik harakatni kinematikasi va dinamikasi.
   
3. 
   Mexanik ish. Quvvat. Energiya.
   

Mexanika materiya harakatining eng sodda turi haqidagi ta’limotdir. Bunday harakat jismlarning yoki jism qismlarining bir-biriga nisbatan ko‘chishidan iborat bo‘ladi.

Mxanikaning mexanik harakatini uni yuzaga keltirgan sabablarga bog‘liq bo‘lmagan holda o‘rganadigan bo‘limi kinematika deiladi.
Jismni o‘z harakati davomidagi fazoda qoldirgan izi tarektoriya deyiladi. Agar trayektoriya to‘g‘ri chiziqdan iborat bo‘lsa, to‘g‘ri chiziqli harakat, yoki aksincha, trayektoriya egri chiziqdan iborat bo‘lsa, egri chiziqli harakat deb ataladi.
Kuch ta’siridagi jismlarning harakatini o‘rganadigan mexanikaning bo‘limi dinamika deb ataladi.
Mexanik ish bajarilishi jarayonida materiya harkatining bir turi ikkinchi turiga o‘tishi kuzatiladi.
Amalda, ko‘pincha, kuchlar bajargan ishni bilishigina emas, balki shu ishni bajarish uchun sarflangan vaqtni ham hisobga olish juda muhimdir.
Mashina, dvigatel, qurilma va turli xil mexanizmlar ish bajara olish qobiliyatini taqqoslash uchun quvvat deb ataladigan fizik kattalik kiritiladi.
Biror ish bajara olish qobiliyatiga ega bo‘lgan har qanday jism yoki jismlar sistemasi energiyaga ega bo‘ladi.
Jismlarning mexanik holatiga bog‘liq bo‘lgan energiya mexanik energiya deyiladi.
Kinematika.
Umumiy holda to‘g‘ri chiziqli harakatning tezligi va tezlanishi:

_v⃗ _ dS
dt
yoki
_v⃗ _ dr
dt

^{⃗ dv} ⃗ d ² S


^{a } _dt yoki ^{a } _{dt 2}
Agar harakat to‘g‘ri chiziqli tekis bo‘lganda

S  vt _va
v  ^S
t
 const
_va a  0

To‘g‘ri chiziqli tekis o‘zgaruvchan harakat bo‘lganda, quyidagi ifodalardan

foydalanish kerak:
⃗ a^⃗t ^{2 }

S  v₀t  _
⃗ ⃗ ^{2 }

Tekis aylanma harakatda:

v  v₀  at ^_

 t
_{va  }  _ 2
 2

t T
Tekis o‘zgaruvchan aylanma harakatda:

  ₀t
_ t ²
2

  ₀  t

n
Aylanma harakatda tangensial va normal tezlanishlar quyidagicha bo‘ladi:

Dinamika.
a_t  R _;
a  ² R

Dinamikaning asosiy qonuni (Nyutonning II qonuni)
Fdt  d (mv)
tenglama bilan ifodalanadi.
Agar massa o‘zgarmas bo‘lsa, u holda
F  m ^dv  ma dt
Mexanik ish. Quvvat. Enregiya.
S masofani o‘tishda F kuchning bajargan ishi quyidagi formula bilan ifodalanadi:

Quvvat
A  F  S  cos


_{N } dA
dt

formula binoan ifodalanadi. Quvvat o‘zgarmas bo‘lsa
N  ^A  F  ^S  F  v
t t
O‘rtacha quvvat quyidagicha bo‘ladi:

N  ^A

ур _t ^;
N ур
 F  v_ур

Mexanik energiya ikki turga – kinetik va potensial enregiyalarga bo‘linadi:

W_k 
mv ² _;
2
W_n  mgh

Mashinaning tejamligini foydali ish koeffitsiyenti (FIK) deb ataladigan kattalik bilan harakterlanadi:

  ^Aф
Аум
100%

bu yerda:
^Аф - foydali ish;
^Аум
- umumiy ish.

Masalalar: 1.7; 1.12; 2.14; 2.22; 2.59; 2.63; 2.92
Mustaqil ish: 1.12; 1.19; 1.22; 2.7; 2.41; 272; 2.132; 2.145
Adabiyot: [5] 19-52
FIK har doim 100 %dan kichik bo‘ladi. FIK 100 %ga qancha yaqin bo‘lsa, mashina shuncha tejamli bo‘ladi.
Masala yechish namunalari

1. 
   masala. Stansiyadan yo‘lga chiqqan elektropoyezd birinchi t₁=2 soatda S₁=72 km masofa, ikkinchi t₂=1 soatda S₂=54 km masofani va oxirgi t₃=2 soatda S₃=36 km masofani o‘tib to‘xtagan bo‘lsa, yo‘lning har bir qismidagi o‘rtacha tezliklar va butun yo‘ldagi o‘rtacha tezlik topilsin.
   

1
Berilgan:

1

2

3

2

3
t  2соат  7,2 10³ с _; t  1соат  3,6 10³ с _; t  2соат  7,2 10³ с _;
S  72км  72 10³ м S  54км  54 10³ м S  36км  36 10³ м

^v1 урт ^{? v}2 урт ^{? v}3 урт ^{? v}урт ^?
Yechilishi. Jism harakatining o‘rtacha tezligi o‘tilgan yo‘lni shu yo‘lni o‘tish uchun ketgan vaqtga nisbatiga teng, ya’ni:

S
^vурт ^ _t
Shuning uchun topilishi kerak bo‘lgan tezliklar quyidagicha aniqlanadi. Yo‘l qismlaridagi o‘rtacha tezliklar:

S
^v1урт ^ 1
t₁
72 10³ м

 
7,2 10³ с ¹⁰

v 
^S2

t
2 урт
2
S
_ 54 10³ м
3,6 10³ с
36 10³ м
15 ^м_с

^v3 урт ^ 3 ^
t₃

7,2 10³ с

 5 ^м_с

Butun yo‘l bo‘yicha o‘rtacha tezlik:
S  S  S 10³ (72  54  36) м

_{vурт } 1 2 3 _
t₁  t₂  t₃

10³ (7,2  3,6  7,2)с

Eslatma: O‘rtacha tezlikni yo‘lning alohida qismlaridagi tezliklar qiymatlarining o‘rtacha arifmetik qiymati sifatida aniqlash mumkin emas. Yo‘lning alohida qismlarida turli tezliklar bilan harakatlanish vaqti teng bo‘lgan hollardagina o‘rtacha tezlikni o‘rtacha arifmetik qiymat sifatida aniqlash mumkin.

2. 
   masala. Tormozlangan poyezd sekinlanuvchan harakat qilib 1 min. da o‘z tezligini 40 km/soat dan 28 km/saot gacha kamaytirgan. 1) Poyezdning tezlanishi va 2) tormozlanish vaqtida o‘tgan yo‘li topilsin.
   

Berilgan:

t 1мин  60с
v₀  40км / соат 11,1м / с
v  28км / соат  7,8м / с
a ? S ?
Yechilishi. Masalani yechilishi uchun tekis sekinlanuvchan harakatning ikkita tenglamasi o‘rinlidir:

v  v₀  at
at ²
(1)

va ^{S  v0t } ₂
(2)

1. 
   tenglamadan a ni topamiz:
   

_{a } v  v₀
t

3. 
   formuladan
   

_{a } (7,8 11,1) м / с _{ 0,055м / с2}
60с

(3)

2. 
   tenglamadan foydalanib S ni qiymatini topamiz:
   

0,055м / с ²  3,6 10³ с ²

S  11м / с  60с 
2
 561м

3. 
   masala. 0,5 kg massali jism shunday harakatlanadiki, u o‘tgan yo‘lning
   

vaqtga bog‘lanishi
S  A  Bt  Ct ²  Dt ³
tenglama bilan berilgan, bunda C=5 m/s² va

D=1m/c³. Harakatning birinchi sekundining oxirida jismga ta’sir qilgan kuchning kattaligi topilsin.

Berilgan:
S  A  Bt  Ct ²  Dt ³
t=1c
F ?
Yechilishi. Nyutonning ikkinchi qonuniga asosan
F  ma

lekin


Bizda


d ² S
a 
dt ²

yoki

_{a } dv
dt

_{v } dS
dt
yoki
v  S

demak,
v   A  Bt  ct ²  Dt ³ '  B  2ct  3Dt ²

_{a } dv
dt
yoki
a (v)^'

u vaqtda
a   B  ct 3Dt ² '  2c  6Dt