A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

Asrî maarifin yayılması.

Birinci maddeye ait olmak üzere, Bukhara ve Khıyva Hanlıkları­nın ve şeriat mahkemelerinin kaldırılması zarureti hakkında, tarafım­dan, tatarca «İl» gazetesinde neşrolunan «Türkistan Mektupları» nda; Türkistanlıların seçim hakları ve Türkistanda «zemstva» (belediye ve mahallî idare) meselesi hakkında diğer arkadaşlar tarafından «Sedâ-yi Türkistan» ve «Vaqit» gazetelerinde yazılan makaleleri zikredebiliriz. Bazı fikir arkadaşlarımız «Es-Er»lerle müzakerelerde bulundular. Bun­lara anlatılması en güç olan mesele de, Rus göçü meselesi idi. Taşkentli Ubeydullah Khoca, sosyalist olmadığı halde, Es-Erlerle temasta bulu­nuyordu.
Kerenski’nin yakın dostlarından olan Es-Er Vadim Çaykin tarafın­dan 1913 yılında Endicanda rusça «Golos Turkestana», Taşkentte ar­kadaşı Ubeydullah Khoca. tarafından türkçe «Sedâ-yi Türkistan» gaze­teleri neşrolundu ve onlarla iş birliği yapmak üzere Khokandda «Gay­ret» Kütüphanesi kurularak, yerli türk ve rus inkılâpçıları (Kerenski gurupu) arasında iş birliğine başlandı. Kerenski, Türkistanda büyüyen
tür rustur. Babası, 1 aşkent rus okulları müfettişi idi. Bundan dolayı Ke- venski, Türkistan meseleleriyle ilgileniyordu. 1914 yılında «Golos Tuı- aeslana» gazetesi, pamuk meselesinde yerlilerin şikâyetlerini toplamağa haşladı. 19 16 vak aları dolayısıyla Kerenski de «Duma»da sualler sor­du. Razı Fs-Frler, Taşkent basınında ( «Turkestanski Kur’yer»de) yerli ahali lehine makaleler neşrettiler. Bu ■'gibi hususlar, Türkistan Müslü­manları arasında Ls-Frîerin popüler olmasına sebep oldu.
İ
1917 İnkılâbı
lk cihan savaşının (1914-19 18) başlaması T ür- kistancîa yeni ümitler doğurdu. Savaş ilân edil- dik-ten üç dört gün sonra Bukharada, Kazanlı ve BukKaralı öğretmen­lerin hususî bir toplantılarında bulunurken, herkesin derin ümitlere dal­mış olduğunu gördüğüm, ihiçbir zaman hatırımdan çıkmaz. Bir Tatar öğretmeni (Kemal Nogay), Türkiyenin elbette Almanya tarafına katı­lacağını söylüyor ve belki bunların bir gün Bukharaya kadar gelecekle­rine dair kehanette bulunuyordu. Umumiyetle cihan savaşı, Türkista- mn her tarafında sıyası faaliyet doğurdu. Fakat gizli toplanmalar, cid­di siyası teşkilât şeklini alamadı. Bundan dolayıdır ki 1916 isyanında münevverler, kendilerini gereğince gösteremediler, ve, 1917 inkılâbına hazırlıksız girdiler. Asrı terbiye görmüş adamları nisbeten çok bulunan Kazakistandcp münevverler, vilâyet ve tümen idare müesseselerine gir­diler. Cenubî Fiirkistanda ise', bütün iş, başlangıçta Rusların elinde bu­lundu. Gençler miiteassıp ulemânın iş başına geçmesinden ve vakitsiz 1 işkal d ırmadan korkuyorlardı. «Duma»da Müslüman Fraksiyonundaki Büro» da Taşkenlli Başkurt hukukşinas İslâm Şa’hiahmedov ve onun bugün dışarıda bulunan arkadaşı [Mustafa Çokayev] Türkistanda eski çarın umumi valisi Kuropatkin’in yerinde kalmasının daha faydalı ola­cağı, bunun gibi popüler bir şahsiyet Türkistandan ayrılırsa, memleke- lın her tarafında kargcişalık ve isyanların baş göstereceği fikrini şiddetle ileri sürüyorlardı.

3. 
   1 mart - 3 nisanda Taşkentte Türkistan rus ve türk inkılâp ko­mitelerinin umumî kongresi, 4-8 nisanda «Türkistan Müslümanlarının birinci kongresi», yine nisanda Orenburgda Ali Khan’ın idaresinde «bi- r nci Kazak kongresi» yapıldı. Taşkentteki kongrede bu şehirin eski bele­diye başkanı Maîletski (şimdi Taşkentte «Prof. Malletski») ve Kadetler ( «Kadet» demek, «k» ve «d» harflerinin rusça söylenişidir ki, «Kons- tıtüsyonalist Demokrat» kelimelerinin ilk .harfleridir) seçim ve belediye .daresi meselelerinde Hindistandaki İngiliz müstemlekelerinde tatbik edilen usulleri tatbike çalışıyor, rııs şehrinin belediye idaresini yerli şe­hir belediyesinden ayrı teşkil etmek, Rus hâkimiyetini yerli Müslüma- mn nüfus çokluğundan korumak için de demokratizm esasını değiştir-