A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

^^ktep_^^gL^maktan ziyade, İktisadî mesele, ellerden alınmakta
olan arazı_mesele sı^ müslümaniarm binlerce senedenberi yaşatıp geldik­leri İska sistemlerini Rus muhacirleri lehine gasbetmefc, devletleştirmek ıstıyen Rus hükümetinin tedbirlerine karşı mücadele meselesi idi. Hal­buki Rusların Kadet fırkasına dahil olan Sadri Maksudî bu meselelerde tamam.yle bu fırkanın yolunu tuttu, hâttâ İska sistemlerinin Rus eline alınması meselesinde Türkistanlıların aleyhine rey verdi¹⁶⁰). İsa Mirza
^K’“) ^{Sadri Beyin cyi bir nul}ku 1909 da maarif meselesine ait olmuştur, fbk. meselâ Stenografiçeski Otçet Tretey Gos. Dumı, t. II, s. 2375-76); diğeri de rus meb’usu Alekseev’a cevabıdır (bk. Türk Yurdu, XIII, 3610). Diğer nutukların­da bu meb’us «Rus dili Rusya İslâmları için ilim ve medeniyet dili olduğunu, ma­mafih ilk mekteplerde müslümaniarm mahallî anadillerinde tedrisat yapılması za­ruri olduğunu» tebarüz ettirmiş (Stenografiçeski Otçet Vtoroy Gos. Dumı II s 553), ve Rusya İslâmları namından «Biz de sizin gibi Rus vatandaşlığı hissiyle'
meşbuyuz ve Rusya devletinin istikbalinin bekçisiyiz» demişti (Osten, Otçet Tretey Dumı, II, s. 2648).
ı«0) Türkistan sularının devletleştirmek meselesinde Sadri Beyin Rus hü­kümeti lehine rey vermesi dolay,siyle, 60 Türkistanlının imzasiyle bir protesto mektubu «Tavuş» gazetesi, 1906, N. 1 de intişar etmişti (bk. Al imean İbra­him, Tatarlar arasında revoliutçiya hareketleri, s. 209; F. Us al, Dumada Müs- mman Dejmtatları, s. 213) .
i
'/enikeyev ise, naçizliğin mücessem bir timsali idi; din ve maarif me­seleleri haricinde hiçbir kelime söylemedi. İlk iki Duma devrinde, şimal ve sark Türkleri tarafından Petersburgda yapılan yegâne ciddî ve hür­metle zikre şayan cesur bir hareket, «otonomi» hareketi oTlmuştur. Bu hareket, Duma âzalarından Ufalı Seyit Gerey Sultan Cantürin (bu zat Kazak sultanları neslindendir ^{1), avukat Aliaskar Sırtlanov (Başkurt- lardan 10J)) ve mebus olmadığı halde Dumanın müslüman azalan üze­rinde büyük tesiri olan Kadı Abdurreşid İbrahim (Tara Buharlısın­dan )-.£idare edilmiştin Millî istekleri meydana koymak yolunda Rusların ve Rus hükümetinin hatırlarını saymağa hiç de lüzum görmiyen bu üç 2at muhtariyet (otonomi) taraftarı mil1 "derle (Finlandiyalılar, Lehler ve Ukraynalılarîa) işbirliği yapmak fikrinde idiler. Şimal ve şark Türk- lednüThînî ve siyasî hayatında parlak bir rol oynıyan Reşid Kadı, muh­tariyet meselelerine ait «Avtonomiya» ismiyle türkçe 'bir risale de neş- retti- «Ülfet» adıyla neşrettiği gazete, Türkistanda çok okundu. Hattâ Amu Derya şubesinde Çımbayda Bektan Ağada ve Törtküldeki polis araştırmaları sırasında, Reşid Kadının gazetesi zararlı basın olarak mü­sadere edilmişti103).}
Türkistanda fabrika hayatının; bilhassa pamuk te- Türkistanda Rus mizleme fabrikalarının inkişafı neticesinde işçi sı- Sosyalistleri ve nıfı çoğaldıysa da, daha burjuva sınıfları bile, si- Müslünıanlar yasî teşkilâta malık olmıyan yerli Türklerin işçi sınıfı tabiidir ki hiçbir teşkilâta malik değildi. Böyle teşkilât, yalnız Ruslarda vardı. 15-18 ilkteşrin 1905 te demiryo! isçileri arasında, 15-16 ikinciteşrinde Taşkent garnizonunda, 16 haziran 1906 da Aşkabad garnizonunda ve Kuşkada olan karışıklıklar, işçi teş­kilâtının ve sosyalistlerin işi idi. Yerli Türkler bu vukuata seyirci olarak kaldılar. Hattâ Rus Hükümeti, rus işçileri grev ilân ettiği takdirde, yer­lileri ku İlarrmak fikrinde idi. Fakat rus amele teşkilâtı da henüz pek za­yıftı. Sosyal-Demokratların 1906 İstokholm kongresine, Taşkent işçile- rinden Zu'barov, Semerkanddan Marozov ve Kızılarvattan Buzanski, Ferganeden Khvostovski iştirak ettiler. En büyük merkez olan Taşken- üin vekili, ancak 500 işçiyi temsil edebilmişti. 1906 sonkânunda Taş­ıdı) Bu zat yukarıda s. 238-39 da zikri geçen Seyıtkhan Cantürinin oğlu­dur.