A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

daslarımla b.erdber bir '
‘FTfeTbu 'isi de sonuna erdiremedik. Umumî millî platformda kalmayı
ı-errik ettik’ ZateS Basİcurdüstanda fırkalara mahal yoktu. Millet. Jçşk.
menin tam mânasıyİT^trfT^gajdi.
"
r<


IAq
-f>

Millî Şûra» adı altında" çalışılmakla iktifa edildi. Umumiyetle u seçim samanların d a KM_arvelSrş¥ılrt''ıiunrmae8»e8eleri. sınıf menfaatlerini değil, millî gayeleri ileri sürdüler. /Özbeklerde evvelce «Turan Neşr-ı Maarif Cemiyeti» vardı. Sonra bunlar (Nizam Kboca) bunu önceleri biraz sosyal demokratlaştırmışlardı; fakat sonra AzerbaycanlI Efendi- zade Mehmed Eminin tesiriyle «Türk FederaK»t»jbAMtt^t£î!^liSL. ve muayyen programlarını neşrettiler. Program, Azerbaycan «Müsavat.» fırkası programının biraz sosyalistleştirilen şeklini arzediyordu. ve sonra «Türkili» adında gazeteler de neşrettiler. Seçimlerde ise, ayrı fırka' olarak meydana çıkmadılar. Kazakistanda Toguşoğlu^ Külbay,, Elcanoğlu Şahmerdan ve arkadaşları «Üç Cüz» adıyla «PantijdcıŞt-sos- valist» bir -fırka 'kurup, «Âlaş Orda»ya Jcarş^e$imler^Jeen4ı.namzet^... İI^TT;';;'^çAblar_ga_dr^^â'ffak olmadılar. Milliyetçi münevver­le zümreri'eyl.ülâe"â^^^^ he virde,'millî merkez grupu şeklini almış bu­lundular. Taşkentte «Müslüman deputadan*^M^M„.Şûs^, Kaza- _ kistanda Ahfcnın riyaset ettiğil^k'Millî Şûrası ve Başkurt Merkez Şûrası etrafında toplandılar. Taşkent şûrasında özbekler, daha ziyade Münevver Kari etrafında, toplandılar. «Vakit» gazetesinin muharrirle­rinden nisan kongresinde otonominin en şiddetli aleyhtarı olarak ortaya anlan Kazardı Kebir Bekir, Taşkentte kalarakJ^Mj^jg^j-^-J^-V- nomi tarafını iltizam ederek, Millî Şûranın fikrini neşreden «Ulug Tür­kistan» gazetesini idare etti. Kazanlı Abdulfah Battal da, bir aralık oraya ÎSwS^erkez Şûra yanında çalıştı. Mustafa Çokayey ve Kazak mü­nevverlerinden Sultanbek Khocanov, Taşkentte «Birlik Tuvı» gazete­sini tesis ederek, aynı istikamette çalıştılar. Milleti ayırmağa çalışan iki zümre vardTTbiri mönarşîstlerle kadetler, ki ulema ile bileşiyorlardı. Bu ulema ve onlara bakan köhneperest zenginler ancak «çar ve şeriat» istiyorlardı; diğeri, sol sosyal demokratlar ve bolşeviklerdi, ki ulemanın kadetler ile işbirliği tehlikesine ve aynı zamanda Yedisuda Kırgızlara karsı Rus krestiyan (muhacir)larını kollayan «Es-Er»lere işaret ederek, sol düşünen müslüman münevverlerini bolşevizm tarafına çekiyorlardı. Dinî Vnüesseseler vâsıtasıyla avama hâkim olan ulema ve kadılar, ha-
kikaten büyük bir tehlike teşkil ediyorlardı. Bunlar, «Cemiyetd Ulema» ismiyle bir siyasî fırka şeklinde teşekkül de etmişlerdi; monarşist ve Tcadeîler, kendilerine yardım ediyodardı. Taşkent belediye intihabında milliyetperver münevver Türkler, ancak 1 î âza kazandığı halde, ulema zümresi 65 âza kazanmıştı; ve bunlar da çar zamanının vali muavini olan monarşist Lıkoşin’i belediye reisi olarak intihap edeceklerdi. Bunu gören Taşkent amele ve asker şûrası zimamdarları, bazı sol düşünen Türk mü­nevverlerini elde etmeğe çalıştılar. Gençler namzedi sıfatıyla geçenler- den biri de bendim. 1 1 eylül meclisi pek gürültülü oldu. Q gün, çok dindar sanılan ulema ve kadılar, en müteassıp rus milliyetçileri ve pa- paslar ile; Türk münevverleri ise rus sosyalistleri ile bir safta bulunarak mücadele ettiler. Müslüman ulemasına dayanan kadetler, meclise hâkim oldular; karşı taraf da meclisi terketti. Bu, ilerideki seçimler için büyük bir tehlike teşkil ediyordu. Bundan, bolşeviklerin istifadesine mahal bı­rakmamak lâzımdı. Ulemanın yanında, ihtiyar Siraîi Lapin’den başka, münevver yoktu; asrı teşkilât işlerini beceremiyeceklerdi. Geniş mik­yasta intihap propagandalarını da yapamıyorîardı; hakikaten, " «Mües- sisler Meclisi» seçimini ulema kazanamadı. Bununla ulemanın nüfuzu, daha ziyade Taşkent gibi şehirlere münhasır kaldığı, yerli köylünün ise, hayatî meseleleri ulema kafasıyla düşünmediği; devlet meselesine ge­lince, dünyadan haberdar münevver Türklere rey vereceği anlaşıldı. Ka­zakistan ve Başkurdüstanda bu müessisler meclisi intihabında, ancak «Alaş Orda»nm ve «Başkurt Merkez Şûrası»nın namzetleri geçti. Bu suretle inkılâbın 8-10 ayı, demokrat idare usulünde de genç münevver milliyetçiler zümresine mukabele edebilecek diğer bir kuvvetin bulun­madığı ve ulemanın, artık ülke mikyasında bir tehlike teşkil etmiye- ceği, tamamiyle ulema, ve şeyhlerin nüfuzu altında bulunduğu zannolu- ııan Özbek, Kent Türkü ve Tacik köylüsünün de,, kelimenin tam mâna­sıyla, realist olduğu tahakkuk etmiş oldu.
Ortada ciddî düşman olarak ibolşevikîer ve boîşevizanlar kaldı, bunlar da_A kuvvetleniyorlar ve kendilerini müslüman münevverinin dostu gösterdiklerindejı, bu münevverlerin mühim bir kısmını iğfal ede­biliyorlardı, Es-Er’lerin. gittikçe rus milliyetçisi kesilmeleri, ötekilere yar­dım ediyordu. Kerenski hükümetinin Türkistan Mümessilliği âzaîarın- dan Şkapski ile Tınışbayoğlu Muhammetcan, Yedisuda rus köylülerinin Kazak-Kırğızlara karşı tecavüzlerini önlemek için gönderilmişlerdi. Bu­rada rus köylüleri vaziyete hâkim olup, Kırgızların arazi ve mallarım gasbediyorlardı; açlık hükümferma idi; Kırgızîar, hiçbir para mukabi­linde ıus köylüsünden ekmek alamıyordu, hem de kendi topraklarından çıkarılıyorlardı. Rus köylüsünün tecavüzlerine mukabele eden Kırgızîar,
•:numune ceza» verilmek üzere öldürüldüler; Grigorovka kasabasında Kuşlar, beş Kırgız; keçelere sararak ateşe yaktılar; Koltsova kasaba­lında dokuz Kırgız bu şekilde öldürüldü. Es-Er olan Şkapski, bıı mese­lelerde arkadaş- bulunan kazak Tmsşbay.oğluna bakmadı, rus köylüsü tarafım tuttu ve arazinin Ru-slar lebine tahliye edilmesini istedi. Rusîar sadece isyan çıkartmak ve bunu vesile edinerek Kırgızların tekmil arazi c mallarını ele geçirmek istiyorlardı¹⁰⁷). Bu tecavüzler ve intihabatta rus köylüsünü kazanır;.ak isteyen Es-Erîerin köylü ile olan bu mümaşatı, hep devam etti. Sollar ve bolşevikler bundan istifade çittiler, «işte size dost görünen h.s-Erler ne yapıyorlar» dediler. Türk gençlerinden bir kTsmı, i 8 ciğustosda Taşkentte Nizam Klhocanın idaresinde nümayişler yaptılar, rus «Amele ve Asker Şûraları» ile teşriki mesai bu sayede i-ittikçe inkişaf etti. Bu vaziyette Özbekistan her nevi siyasî şantajlara sahne olabilecekti; yalnız Kazakistan ile Başkurdüstanda millî merkez- vaziyete, hâkim idiler.