A. Z. Umarov Avtomobillar texnik ekspluatasiyasi

Minerallaming mo‘rtligi, pachaqlanuvchanligi, qayishqoqligi
Bu xususiyatlar minerallar diagnostikasi uchun ikkinchi 
darajali ahamiyatga ega, lekin ba’zi minerallar uchun juda ham 
xarakterlidir.
Minerallaming mo‘rtligi deb, ularni bosim ta’sirida pichoq 
uchi bilan sirtiga chizayotganda uqalanish-maydalanish kabi
64

---

xususiyatini tushLniladi. Masalan, “aynama ruda” deb aytiladigan 
mineral “qiriladi”, ya’ni chekkalarida qoramtir kukun hosil qilib xira 
chiziq qoldiradi. Tashqi belgilari bilan shunga o‘xshab ketadigan 
xalkozinda bunday holda silliq yaltiroq chiziq qoladi, bu uning 
plastik 
deformatsiyalanish, 
ya’ni 
qisman 
boMsa 
ham 
pachaqlanuvchanlik xususiyatidan dalolat beradi. Bundan ham 
keskin ravishda xuddi Shunday hodisa pachaqlanuvchan sof tug‘ma 
metallarda (mis, oltin, elektrum, kumush va boshqa metallarda) 
ko‘rinadi.
Bo‘sh kristall strukturaga ega boMgan ba’zi minerallardagi 
plastiklik hodisasi kristallangan muhit qavatlarining bir yoki bir 
necha tekisliklar bo‘ylab parallel surilishidan iborat boMgan siljish 
(tosh tuzdagi siljish) bilan bogMiqdir. Boshqa minerallardagi 
plastiklik ularning mexanik ravishda qo‘shaloqlanishi bilan birga 
sodir boMadi (masalan, kalsit kristallarida).
Minerallaming solishtirma ogMrligi
Ma’lumki, minerallaming solishtirma ogMrligi aw alo shu 
kristall moddani tashkil etuvchi ion yoki atomlaming atom 
og'irliklari bilan bogMiq. So‘ngra ion radiuslarining katta-kichikligi 
ham muhim rol o£ynaydi.ulaming kattalanishi ortib borayotgan 
atom 
ogMrligini 
muvozanatga 
keltiradi, 
ba’zan 
solishtirma 
ogMrligining kamayib ketishiga ham olib keladi: masalan, kaliyning 
atom ogMrligi natriynikidan 1,7 marta katta boMsa ham KC1 
solishtirma ogMrligi (1,98) NaCl solishtirma ogMrligidan (2,17) 
kichik, chunki K ,+ ion radiusi (1,33) N al+ ion radiusidan (0,98) 
ancha 
katta 
ta’sir 
ko‘rsatadi. 
Bundan 
tashqari 
yuqorida 
(polimorfizmga qaralsin) ko‘rsatib oMilganidek strukturadagi 
ma’lum 
o‘zgarish!ar, 
jumiadan 
kristall 
strukturalardagi 
koordinatsion sonning ortishi hajmning kichiklanishiga, binobarin 
solishtirma ogMrlikning ortishiga olib keladi. Nihoyat, kation 
valentligining kamayishi (yoki anion valentligining ortishi) shu kabi 
hollardagiga 
qaraganda 
V.S.Sobolevning 
ftkricha, 
mineral 
solishtirma ogMrligining ortiqroq boMishiga ham sabab boMishi 
kerak.
Minerallaming solishtirma og‘irligi keng miqyosda’ l dan 
kichik qiymatdan boshlab (tabiiy gazlar; suyuq bitumlarda) 23 gacha
65

---

(osmiyli iridiy gruppasiga kiradigan minerallarning ba’zi xillarida) 
o ‘zgaradi.
Mendeleyev jadvalining yuqori qismida joylashgan engil 
metallaming 
tabiiy 
oksidlari 
bilan 
tuzlari, 
tabiiy 
organik 
birikmalarning asosiy massasi 1 dan 3,5 gacha oraliqda boMgan 
solishtirma og‘irlikka egadir. Masalan, yantar (qahrabo), qattiq 
bitumlar (1,0-1,1), olmos (3,5) va boshqalar. Shu jumladan ba’zi 
minerallarning solishtirma og'irligi katta bo'ladi; masalan, korund 
va uning xillari - A1