A. Z. Umarov Avtomobillar texnik ekspluatasiyasi

N + I
bunda R - qaytish ko‘rsatkichi;
N - mineralning havoga nisbatan o‘rtacha sindirish 
ko‘rsatkichi.
58
4

---

Shu formulaga bir qator N qimmatini ko‘rib, qaytish 
ko‘rsatkichini sindirish ko‘rsatkichiga bogMiq ekanligi chizma yo‘li 
bilan - egri chiziq shaklida — tasvirlash juda oson. Ko‘rinib 
turibdiki, egri chiziq havoning sindirish ko‘rsatkichiga juda yaqin 
boMgan N=1 minimumga ega. Kocpchilik minerallaming sindirish 
ko‘rsatkichi birdan ortiq boMganligi uchun, bizni qiziqtirayotgan 
qaytarish ko'rsatkichi R qiymati o‘sha minimumning o'ng tomonida 
joylashadi.
Mineralning qadimdan faqat amaliy yoM bilan belgilab 
qo‘yilgan yaltirash darajasi quyidagicha bosqichlarga ega boMgan 
shkalaga juda mos keladi.
1
. Sindirish ko‘rsatkichi N=1,3-1,9 gacha boMgan minerallar 
uchun xos shishadek yaltirash. Bunga quyidagi: muz (N=1,309), 
kriolit N=1,34-1,36), flyuorit (N=1,43), kvars (N=1,544); bundan 
keyin juda ko‘p galloid birikmalar, karbonatlar, sulfatlar va silikatlar 
va kislorod tuzlari; shpinel (N=1,73), korund (1,77) va granatlar (N 
dan 1,83 gacha) kabi minerallar bilan tugallanuvchi qator minerallari 
mansubdir.
2. Sindirish ko‘rsatkichi N=1,9-2
, 6
gacha boMgan minerallar 
uchun xos olomosdek yaltirash. Bunga misol tariqasida quyidagi 
sirkon (N=1,92-1,96), kassiterit (N=1,99-2,09), kristall yonlari 
olmosdek yaltiraydigan sof tug‘ma oltingugurt (N=
2
,
0 2
), sfalerit 
(N
= 2
,3-2,4), olmos N=2,40-2,46), ko‘pincha to‘q rangli xillari 
uchun xos yarim metalldek yaltiraydigan rutil (N=2,62) kabi 
minerallarni ko‘rsatish mumkin.
3. Sindirish ko‘rsatkichlari (Li yorugMigi uchun) N=2,6-3 
boMgan shaffof va yarim shaffof minerallarga xos yarim metalldek 
yaltirash. Misollar, alabandin (N=2,70), kuprit N=2,85), kinovar 
(N=2,91), gematit (N=3,01).
4. Sindirish ko‘rsatkichi 3 dan ortiq boMgan minerallar uchun 
xos metalldek yaltirash. Quyidagi misollami qaytarish qobiliyatining 
ortib 
borishiga 
qarab 
tartib 
bilan 
ko‘rsatamiz: 
pirolyuzit 
(kristallangani), molibdenit, antimonit, galenit, xalkopirit, pirit, 
vismut va boshqa minerallar.
Minimumdan chapda qaytarish qobiliyatini ko‘rsatuvchi egri 
chiziq birdan yuqoriga koMariladi. Shu sohaga sindirish ko‘rsatkichi
59

---

birdan kichik bo'lgan ba’zi sof tug'm a materiallargina: kumush 
(N=0,36), oltin (N=0,36), mis (N=0,64) va boshqalar to'g'ri keladi.
Bu shaffof emas minerallarning qaytarish ko‘rsatkichi haqiqiy 
qiymatlarining Frenel formulasi bilan aniqlangan qiymatlariga 
qaraganda 
birmuncha 
ortiq 
bo'lishini 
ko'rsatadi. 
Yuqorida 
keltirilgan tartibimizdan chetga chiqqandek bo'lib ko'rinadigan 
kamdan-kam uchraydigan hollaming mavjudligi shu bilan osongina 
tuShuniladi. Masalan, magnetitning sindirish ko'rsatkichi 2,42 
bo'lib, u olmosdek yaltirashi kerak edi, lekin uning shaffof 
bo'lmaganligi uchun, ya’ni qisman yorug'lik yutgani uchun 
qaytarish ko'rsatkichi birmuncha ortiq bo'ladi va diagrammada 
yarim metalldek yaltiraydigan minerallar qatoridan joy oladi.
Agar biz o'zimizga minerallar dunyosida qanday yaltiraydigan 
minerallar ko'p deb savol berib, hamma shaffof va qisman nur 
o'tkazuvchi minerallarni o'rtacha sindirish ko'rsatkichiga qarab 
ajratsak, u holda 1,5-1,7 qiymatlaming juda keng tarqalganligini 
yaqqol 
ko'ramiz. 
Hisoblashlaming 
ko'rsatishicha 
shishadek 
yaltiraydigan minerallar sindirish ko'rsatkichi 1,9 dan ortiq 
bo'lmagan tabiiy birikmalarning 70% ga yaqinini tashkil etadi. 
Boshqa gruppa, uncha katta bo'lmagan 
gruppa metalldek 
yaltiraydigan minerallarga to'g'ri keladi. Lekin shu metalldek 
yaltirash amaliy jihatdan muhim bo'lgan juda ko'p minerallar uchun 
shu qadar xarakterli, ularning aw algi nomi shu xususiyatga qarab 
berilgan edi (nemis tilida hozirgacha Shunday nomlar bilan ataladi): 
masalan, galenit (qo'rg'oshin yaltirog'i), xalkozin (mis yaltirog‘i). 
antimonit (surma yaltirogci), kobaltin (kobalt yaltirog'i), va h.k.
Ma’lumki, 
sindirish 
ko'rsatkichi 
ionlar 
reaksiyasi, 
minerallarning kimyoviy tarkibi, solishtirma og'irligi va kristall 
strukturasi xossalari bilan umuman bog'Iiq bo'ladi. Shu narsa 
qadimdan ma’lumki, bir xil kristall strukturaga ega boMgan 
minerallarning sindirish ko'rsatkichi ularning solishtirma og'irligi 
kabi o'sha birikma kationlari atom og'irligining ortishi bilan 
ko'pincha kattalasha boradi. Masalan, MgO (solishtirma og'irligi 
3,64) uchun N=1,73, NiO (solishtirma og'irligi 6,4) uchun esa 
N=2,23 yoki AI