A. T. G‘ofurov, I. T. Azimov, U. E. Raxmatov

Arxeologik dalillar. 
Arxeologik dalillar u yoki bu madaniy o‘simliklarning 
kelib chiqish markazlari dehqonchilikni xronologik ravishda tarixan tiklash uchun 
aniq materiallar beradi. 
Arxeobotanika, paleoetnobotanika qadimgi holdagi qishloq xo‘jalik ekinla-
rini meva, urug‘, poyasi, bargi yoki uni ko‘pgina holatdagi nusxalarini tadqiq 
qiladi. Bunday materiallar arxeologik qazilmalarda uchrashi mumkin. Ularning 
tadqiq qilish qadimgi formalarni tiklash va dastlabki dehqonchilik haqida 
mushohada 
yuritish 
mumkin. 
Ularga 
qarab 
faqat 
qadimgi 
madaniy 
o‘simliklarnigina emas, agrotexnika, dehqonchilik va uning ishlab chiqarish 
mahsuloti haqida ham fikr yuritish mumkin. Madaniy o‘simliklarning qoldiqlarini 
radiouglerod metodi orqali tahlil qilish yo‘li bilan qadimgi odam yashagan 
manzilgohlar o‘simlik, dehqonchilikda ishlatilgan mehnat qurollarining yoshini 
aniqlash mumkin. 
Hozirgi vaqtda qadimgi dehqonchilik tarixini o‘rganuvchi olimlar qadimgi 
dehqonchilik boshlanishini 5 ta kategoriyaga ajratadilar 
1) ovchilik va yig‘machilik
2) jadal yig‘machilik
3) jadal ravishda biror o‘simlik turini yig‘ish. U dastlabki dehqonchlikning 
kelib chiqishi uchun zamin vazifasini o‘tagan.
4) haqiqiy dehqonchilik

---

100 
5) o‘troq holdagi dehqonchilik. Agar bu kategoriyalardan birinchisi 
dehqonchilikka aloqador emasligini e‘tiborga olinsa ,qolgan 4 tasi ibtidoiy 
dehqonchilik tarixiga tegishli deb hisoblash mumkin. 
Dehqonchilikka o‘tishning asosiy sabablari to‘g‘risida yagona fikr yo‘q. 
Ba‘zi olimlar bunga sabab iqlimni o‘zgarishi desa, boshqalar yovvoyi 
o‘simliklarning yoppasiga kamayishi deydilar. Yana boshqalar ongsiz ravishda uy 
atrofida osimliklarni tanlash deb ko‘rsatadilar. Agar odamlar yirik urug‘ va 
mevalarni yeganlar, maydalarini atrofga tashlaganlar, deb faraz qilinsa, u holda 
dastlabki ongsiz tanlash pozitiv emas, salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin edi. 
Ovchilik va termachilik muntazam emasligi ham dastlabki dehqonchilikning kelib 
chiqishi uchun asos deyuvchilar ham bor. Lekin ularning birortasi ham ibtidoiy 
dehqonchilik sababini tushuntira olmaydi. Qadimgi tosh tegirmonlar yovvoyi 
o‘simlik urug‘lari maydalaydigan eramizdan oldin avval XVI asrlar Palestinda, XV 
– XIII asrlarda Nilda qo‘llanilgan. Chamasi Palestinning kichik bu qismida 
yovvoyi o‘simlik urug‘larini ovqatga ishlatish va non tayyorlash yo‘lga qo‘yilgan. 
Bu kashfiyot tezda atrofga tarqalib, Nil daryosining quyi oqimida keyinchalik 
yevfrosh va tigr daryolari oralig‘ida yashovchi qabilalarga ham tarqalgan. Ibtidoiy 
dehqonchilikka o‘tish o‘simliklarni sun‘iy ravishda o‘stirish, shu yerda 
boshlangan. Ibtidoiy dehqonchilikning bu joyda boshlanishiga Tigr va Yevfrosh 
daryolari oralig‘idagi joylarning qulay obi – havosi, suvga serobligi, unumdor 
tuprog‘i sabab bo‘lgan. 
Eramizdan oldingi 8 – 7ming yilliklar dehqonchilik Kichik Osiyo va 
Kavkazda 5 ming yil muqaddam Shimoliy Afrikada tarqalgan. Eramizdan oldin 
4000 yillar davomida dehqonchilik eski dunyoning g‘arbiy qismida bo‘lib, boshqa 
joylarda odamlar hali ham termachilik, ovchilik va baliq ovlash bilan mashg‘ul 
bo‘lishgan. 
Qadimgi dehqonchilik dunyoning turli qit‘alarida turlicha muddatlarda 
paydo bo‘lgan. U eramizdan oldingi 11- 6 ming yillar muqaddam paydo bo‘lgan 
deb tahmin qilinadi. 

---

101 
Juda ko‘p tarixchi olimlar dehqonchilikka o‘tish qadimgi odamlarda 
muqarrar bo‘lgan, chunki dehqonchilik hayot uchun zarur narsalarni yetishtirish 
uchun qulay degan fikr keng tarqalgan. Lekin bunday to‘g‘ri fikrni hali qishloq 
xo‘jaligida uy hayvonlaridan foydalanmay turib, faqat qo‘l kuchi bilan yerni 
yumshatishni amalga oshirish nihoyatda mushkul bo‘lgan. Bu fikr turli dalillar 
bilan isbotlangan. Ibtidoiy dehqonchilik bilan olinadigan mahsulot, ovlash tufayli 
olinadigan mahsulot yoki termachilik bilan olinadigan mahsulotga qaraganda 
unchalik yuqori bo‘lmagan. 
Yangi dunyoda qulay ekologik sharoit negizida Peru qirg‘oqlarida aholining 
ko‘pchiligi mahaliy antropogeotsenozlarni hosil qilish bilan birgalikda eramizdan 
oldin 7 ming yilliklarda maxsus dehqonchilikning paydo bo‘lishiga sababchi 
bolishgan. Bu asta- sekinlik bilan And, Markaziy Amerika orqali shimolga ham 
tarqalgan. Eski dunyoda Janubiy sharqiy Osiyoda undan muqaddam Sharqiy 
Osiyoda dehqonchilik okeanga yaqin yerlarda tarqalgan. Nihoyat eramizgacha 
bo‘lgan ikkinchi ming yilliklarda Afrikaning ko‘pgina viloyatlariga ham 
dehqonchilik tarqalgan.