|
9§.
Ibtidoiy dehqonchilikni paydo bo‘lishi. Ibtidoiy chorvachilikni
paydo bo’lishi
Tayanch iboralar va tushunchalar:
ibtidoiy dehqonchilik, chorvachilik, madaniy,
manzarali o„simliklar, markazlar, arxeologik dalillar, xonakilashtirilgan
hayvonlar, madaniylashtirilgan o‟simliklar.
Dastlabki dehqonchilik va chorvachilikning kelib chiqish muammosi bilan
arxeologiya, siyosiy iqtisod, evolyutsiya, genetika kabi fanlar shug‘ullanadi.
Darvinning ―Madaniy o‘simliklar va xonakilashtirilgan hayvonlarning kelib
chiqishi‖ (1868) degan asaridan ancha oldin mazkur muammo bilan R.Broun,
Xristofor, Smit, Dekandol shug‘ullangan. Shvetsariya olimi Dekondolning 256ta
kitobining uchdan bir qismi madaniy o‘simliklarning kelib chiqishiga
bag‘ishlangan. Uning 1888 nashr qilgan ―Madaniy o‘simliklarning kelib chiqishi‖
deb nomlangan asarida botanika, geografiya, tarixiy, arxeologik metodlar bayon
etilgan va ibtidoiy dehqonchilik bilan bog‘liq holda 247ta madaniy o‘simliklar
97
haqida ma‘lumot keltirilgan. Ularning 199 tasi eski dunyodan 45 tasi Amerikadan
kelib chiqqan. Darvin o‘zining ―Madaniy o‘simliklar va xonakilashtirilgan
hayvonlarning o‘zgaruvchanligi‖ degan asarida Dekondolning yuqorida qayd
etilgan asaridan keng foydalangan holda bir qancha yangi fikrlarni bayon etgan.
Darvin Avstraliya, Yangi Zelandiya orollarida ko‘p o‘simliklar borligini
qayd qilgan. Lekin mahalliy qabilalarning rivojlanish darajasi nihoyatda past
ekanligini ta‘kidlab o‘tgan. Shu sababli ular hatto ibtidoiy dehqonchilik bilan ham
shug‘ullanmaganlar. Bunga qarama – qarshi ravishda Markaziy Amerika
mamlakatlarida ko‘p mevali o‘simliklar mavjud, bunga sabab mahalliy xalqlarning
xo‘jalik yuritishlari yuqori ekanligi va yovvoyi o‘simliklarning ko‘pligidir.
Madaniy o‘simliklarning kelib chiqishi, geografiyasi, sistematikasi,
genetikasini tadqiq qilishda N.I. Vavilov va uning safdoshlarining xizmatlari
nihoyatda kattadir. Uning ―Madaniy o‘simliklarning kelib chiqish markazlari‖
degan asari dunyo bo‘ylab u qilgan safarlari asosida yozilgan. Mazkur asarda
dunyoning qayerlarida odamlar ibtidoiy dehqonchilik bilan shug‘ullanganliklari
haqida qimmatli ma‘lumotlar to‘plangan. 1935 - yili dunyo bo‘ylab qilingan
safarlarga asoslanib N.I. Vavilov madaniy o‘simliklar Xitoy, Hindiston, Hindi-
Malay, O‘rta Osiyo, janubiy Osiyo, O‘rta yer dengizi, Xabashiston, Janubiy
Meksika (Peru, Ekvador, Boliviya) markazlariga bo‘lishni tavsiya etdi. Shu
yerlardagi mahalliy xalq qadimdan dehqonchilik bilan shug‘ullanganliklarini
ma‘lum qildi.
N.I.Vavilov o‘z asarlarida madaniy o‘simliklarning kelib chiqish markazlari
haqida mulohaza yuritganda asosan– geografik ma‘lumotlar, o‘simliklarning
mahalliy nomlariga asoslangan. O‘sha vaqtlarda va hozirgi vaqtda ham madaniy
o‘simliklarning kelib chiqishi bilan bog‘liq arxeologik ma‘lumotlar nihoyatda kam
bo‘lgan.
Boshqa rus olimi akademik V.L.Komarov tomonidan 1931- yili nashr
qilingan ―Madaniy o‘simliklarning kelib chiqishi‖ degan asarida biz ko‘pgina
madaniy o‘simliklarning yovvoyi formalarini topolmadik, bundan keyin ham
topolmaymiz. Buning sababi madaniy o‘simliklar bir tur emas, balki bir nechataga
98
yaqin yovvoyi tur madaniylashtirilishi oqibatida, ularning o‘zaro chatishishi va
ongsiz tanlash keng maydonda olib borilishi natijasida kelib chiqqan deydi.
Keyinchalik o‘tkazilgan tadqiqotlar ham duragaylash madaniy o‘simliklar
evolyutsiyasida muhim rol o‘ynaganligini ko‘rsatadi. N.I.Vavilov qolgan umrini
ibtidoiy
dehqonchilikni paydo bo‘lishi va rivojlanishini o‘rganishga
bag‘ishlamoqchi edi. Lekin 1943 - yili Lisenko va boshqa olimlarning tuhmatiga
ko‘ra Saratov turmasida ochlikdan vafot etadi.
Hozirgi davrda 1940 - yillarga nisbatan ibtidoiy dehqonchilikka tegishli
arxeologik, botanik, geografik ma‘lumotlar kengaydi. Ular ibtidoiy dehqonchilik
markazlari bir necha ekanligini shu jumladan O‘rta Osiyo ham ana shu
markazlardan biri ekanligini ko‘rsatdi.
P.M. Jukovskiy ―Madaniy o‘simliklar va ularning yovvoyi formalari‖ degan
asarida hamda N.N.Bazilevskaya ―Manzarali o‘simliklarning kelib chiqish
markazlari‖ (1960) asarlarida, shuningdek, Ye.N. Sinskayaning 1969 - yili nashr
qilingan ―Madaniy o‘simliklarning tarixiy geografiyasi‖ degan asarlarida yanada
madaniy o‘simliklarning kelib chiqish markazlari bo‘yicha yangi fikr mulohazalar
o‘rtaga tashlandi.
Jukovskiyning fikricha, madaniy o‘simliklarning kelib chiqish markazlari
12ta. Bular Xitoy – Yaponiya, Indoneziya, Hindi – Malay, Avstraliya, O‘rta Osiyo,
Old Osiyo, O‘rta Yer dengizi bo‘yi, Afrika, Yevropa – Sibir, Markaziy Amerika,
Janubiy Amerika, Shimoliy Amerika markazlaridir.
N.N.Bazilevskaya N.I.Vavilovning madaniy o‘simliklarning kelib chiqish
markazlariga yana 5ta markazni kiritdi. Bular manzarali o‘simliklarning kelib
chiqish markazlari bo‘lmish Janubiy Afrika (asosan Kapskiy viloyat) Yevropaning
mo‘tadil qismi, Afrikaning g‘arbiy qirg‘oqlari, Kanar orollari, Avstraliya va
Shimoliy Amerika markazlaridir.
Ye.N. Sinskaya ―Ilk dehqonchlikda madaniy o‘simliklarning kelib chiqishi‖
muammosini arxeologik materiallar asosida yechishni maqsad qilib qo‘ydi. Shunga
asoslanib u madaniy o‘simliklarning kelib chiqishi markazlari 5 viloyatga 10
kichik viloyatga ajratadi.
99
Bular.
1) qadimgi O‘rta Yer dengizi viloyati (ularga oldingi Osiyo, O‘rta va janubiy
– g‘arbiy Osiyo va O‘rta Yer dengiz kichik viloyatlari kiradi)
2) Sharqiy Osiyo markazi bunga shimoliy – sharqiy Osiyo (Yaponiya-
Manjuriya) janubiy sharqiy kichik viloyatlar kiradi.
3) Janubiy Osiyo viloyatlariga Hindi – Xitoy, Manaka – Malaziya kichik
viloyatlari kiradi.
4) Afrika viloyati
5) Yangi dunyo markazi unga Markaziy Meksika va janubiy – Amerika
kichik viloyatlari kiritilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
