A. R. Babajanov, A. M. Muqumov, Z. X. Xafizova yerdan foydalanishda integratsion boshqaruv

Bilimini aniqlash uchun savollar: 
 
1. Yerdan foydalanishni boshqarishning ushbu funksiyasiga qanday ta’rif 
beriladi? 
2. Yerdan foydalanishni boshqarishning ushbu funksiyasini mazmuni qanday? 
3. Yerdan foydalanishni tarkiblash jarayoni nima? 
4. Yerdan foydalanishni tarkiblash qanday belgilarga ega? 
5. Qishloq xo‘jalik yerdan foydalanishining tarkibini aytib bering? 
6. Foydalaniladigan kadastrlar hamda ularni yuritish xususiyatlariga tarkib 
qanday ta’sir ko‘rsatadi?
7. Sug‘oriladigan yerdan foydalanishning iqtisodiy mexanizmida tuproq 
bonitirovkasi qanday rol o‘ynaydi? 
8. Yer va suv resurslaridan foydalanganlik uchun to‘lovlar mexanizimining 
mazmunini nima tashkil etadi? 
9. Yerdan foydalanishni boshqarish funksiyasini amalga oshirishda yer solig‘ini 
rag‘batlantiruvchi qismi qanday taqsimlanadi?
10. Yerdan foydalanishning jamlangan samaradorligini baholash mexanizmining 
mohiyati nimadan iborat? 
4.6 Yer monitoringi va yerlardan foydalanishni nazorat qilish yerlardan 
foydalanishni boshqarishning funksiyalari sifatida 
O‘zbekiston Respublikasida yerlardan foydalanishni tashkil etish va amalga 
oshirish tizimida keyingi yillari yer monitorigi yuritilmoqda. U yerlardan oqilona va 
samarali foydalanishni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. yer monitoringining 
mazmuni, maqsadli mohiyati va vazifalari to‘g‘risida o‘zbekiston respublikasi yer 
kodeksida alohida to‘xtalib o‘tilgan (14-modda). Unda e’tirof etiladiki, “yer 
monitoringi-bu yer maydonlarida ro‘y beradigan o‘zgarishlarni o‘z vaqtida aniqlash, 
yerlarni baholash, salbiy o‘zgarishlardan ogoh qilish va oqibatlarini bartaraf etish 
uchun yer fondidagi o‘zgarishlarini kuzatish tizimidir”. Shunday qilib, yer monitorigi 
amalda Yerlardan oqilona va samarali foydalanish va muhofaza qilishning nazorat 
funksiyasini bajaradi. Shu sababli yerlardan oqilona foydalanish va muhofaza qilishni 
boshqarishning nazorat funksiyasi yer kodeksida noo‘rin qaytarilganligini haqqoniy 
ravishda hulosa qilish mumkin. Ammo e’tirof etish zarurki, yer kodeksida hamda yer 
monitoringini yuritish tartibi to‘g‘risidagi Nizomda keltirilgan yer monitoringi 
tushunchasi etarli darajada to‘la emas. Uning mazmuni, tamoyillari, uslublari, 
mohiyati maxsus adabiyotlarda kam o‘rganilgan va yoritilgan. Shu munosabat bilan 
yer monitoringining bu tushunchalarini ancha kengroq qarab chiqamiz. 
Monitoring (inglizcha “monitoring” so‘zidan olingan bo‘lib) kuzatishni 
bildiradi. Quyidagi jarayonlarni, jumladan tabiiy voqeiliklarni, tizimlarni tarkibiy 

---

239 
qayta tashkil etishlarni, moddiylashgan obyektlarni (tabiiy resurslar, xo‘jalik 
obyektlari) tarkibiy va sifat qayta tashkil etishlarni, ijtimoiy-iqtisodiy (shu jumladan, 
ishlab chiqarish) va ekologik jarayonlarni kuzatish amalga oshiriladi. Bundan asosiy 
maqsad-ulardagi o‘zgarishlarni aniqlash va ularni o‘zgarish xarakteri hamda 
darajasini o‘rganish va zaruriy hollarda ularga ta’sir ko‘rsatishdan iboratdir. 
O‘rganiladigan voqeilik va jarayonlar, shuningdek, obyektlar ko‘lamiga va faoliyat
sohalariga qarab turli xildagi monitoringlar ajratiladi: ijtimoiy monitoring, boshqarish 
monitoringi, hayvonot dunyosining monitoringi, yer monitoringi va hak. jumladan, 
yer monitoringi faqatgina yerdan foydalanish sohasidagi jarayonlarni o‘rganishni 
bildiradi xolos hamda maqsadli mohiyatiga qarab o‘z navbatida boshqarish 
monitoringi, yerlar sifatining monitoringi, yerlar miqdorining monitoringi kabilarga 
bo‘linadi. 
Yerlarni boshqarish monitoringi yer resurslaridan foydalanish bo‘yicha qabul 
qilingan boshqarish qarorlarini amalga oshirishning borishi va sifatini kuzatish 
(nazorat) uchun mo‘ljallangan. Yerlar sifatini monitoringining mazmuni yerlarni sifat 
holatidagi o‘zgarishlarini aniqlashdan iboratdir. Yerlar miqdorining monitoringi yer 
fondi tarkibidagi miqdoriy o‘zgarishlar dinamikasini o‘rganadi. boshqa turlardagi yer 
monitoringlari ham bo‘lishi mumkin, masalan, yerga bo‘lgan huquqlar (servitut va 
cheklanishlar bilan birgalikda) monitoringi, yer bozorining (yoki yerga bo‘lgan 
huquqlar) monitoringi, yer uchun to‘lovlar monitoringi va boshq. Bulardan tashqari, 
yerlarning maqsadli mohiyatiga qarab (yer toifalari bo‘yicha) quyidagi yer 
monitoringlarini ajratish zarur: qishloq xo‘jalik yerlari monitoringi, sanoat yerlari 
monitoringi, aholi punktlari yerlari monitoringi va hak. yer monitoringini maqsadli 
mohiyatini, turlari va mazmunini hisobga olgan holda haqqoniy hulosa qilish 
mumkinki, u huquqiy, ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik mohiyatlarga egadir. 
Yagona davlat yer fondi va uning alohida tarkibiy qismlari: yer toifalari, 
ma’muriy-hududiy bo‘linmalar (viloyatlar, tumanlar, shaharlar, posyolkalar, yer 
uchastkalari) yer monitoringini obyekti hisoblanadi. salbiy va ijobiy jarayonlarni 
aniqlash hamda shu asosda yerdan foydalanish samaradorligini oshirish bo‘yicha 
zaruriy qarorlar qabul qilish maqsadida yer resurslaridan foydalanishni boshqarish, 
yerlarning sifat va miqdor holatlarini dinamikasini aniqlash va baholash yer 
monitoringini o‘rganish predmeti hisoblanadi. 
Barcha turlardagi yer monitoringlari yerlardan foydalanish sohasidagi 
faoliyatning 
xarakteri, 
yerlarning 
maqsadli 
mohiyati, 
yer 
uchastkalarini 
o‘rganiladigan tavsiflari bilan belgilanadi, ammo tarkibiy qismlariga nisbatan amaliy 
jihatdan o‘xshashligi, tamoyillari va yuritish uslublari bilan farq qiladilar. O‘z tarkibi 
bo‘yicha u to‘rtta kichik tizimni o‘z ichiga olgan: Yerdan foydalanishning holatidagi 
o‘zgarishlarni kuzatish va aniqlash; aniqlangan o‘zgarishlarni ularning xarakteri 
bo‘yicha o‘rganish, klassifikatsiyalash va tahlil qilish; o‘zgarishlar darajasini 

---

240 
baholash; salbiy jarayonlardan ogohlantirish yoki bartaraf etish bo‘yicha tavsiyalar 
ishlab chiqish (37-rasm). Shu munosabat bilan qayd etish zarurki, “O‘zbekiston 
Respublikasining yer monitoringi to‘g‘risidagi Nizom”da yer monitoringining kichik 
tizimlari noto‘g‘ri talqin qilinadi, negaki yer toifalarining turlariga mos keluvchi uni 
turlari asossiz ravishda uning kichik tizimlari sifatida qaraladi. 
Yer monitoringi uni asosiy, boshlang‘ich, ya’ni birlamchi holatini aniqlaydigan 
tamoyillariga mos tarzda amalga oshirilishi zarur. Tamoyillarning mazmuni yer 
monitoringini yuritish ma’lumotlarining sifatiga, tezkorligiga va iqtisodliligiga 
talablar bilan aniqlanadi. Uning asosiy tamoyillariga quyidagilar kiradi. 
-yagona davlat fondini barcha yerlarini to‘la qamrab olish va yer monitoringini 
yuritishga markazlashgan rahbarlik; 
-yer monitoringini yuritilishini tanaffussizligi; 
-yer monitoringi ma’lumotlarini ishonchliligi va hujjatliligi; 
-yer monitoringini yer kadastri bilan bog‘liqligi; 
-yer monitoringini kompyuterlashgan tarzda yuritish; 
-yer monitoringini yuritishni iqtisodligi. 
Yer monitoringini maqsadli mohiyatiga qarab uni birinchi tamoyili 
shakllantiriladi-mamlakatning barcha yerlarini, barcha toifa yerlarini, barcha turdagi 
yer uchastkalarini, yerlarning barcha turlari va kichik turlarini qamrab olish. 
mamlakat miqyosida yer monitoringini yuritishga zaruriyat Yerlarning sifat 
holatidagi o‘zgarishlarini aniqlash va baholashning ma’lumotlarini taqqoslanishini 
ta’minlaydigan uslubiyat bo‘yicha yer monitoringini yuritishga markazlashgan 
rahbarlikka zaruriyatni aniqlaydi.