A. R. Babajanov, A. M. Muqumov, Z. X. Xafizova yerdan foydalanishda integratsion boshqaruv

Yerlardan 
foydalanish 
 

---

228 
Tarkibli jihatidan mamlakat yerdan foydalanishi yer toifalariga bo‘linadi (32-
rasm). “Toifa” terminining
tushunchasi-bu qandaydir bir-biriga yaqin belgilarni 
birlashtirgan predmet, voqeilik guruhidir. Yerlar toifasi deganda, umumiy belgilari 
bo‘yicha birlashtirilgan yer uchastkalarining to‘plami tushuniladi. Mamlakat yer 
fondiga nisbatan toifa-bu yerdan foydalanish asosida ijtimoiy ahamiyatli belgilarning 
maqsadli mohiyati yotgan hamda ulardan foydalanish usullari maqsad qilib 
belgilangan yer uchastkalarining to‘plamidir. yer fondini yer toifalariga bo‘linishi 
[39,8b] yerlarning maqsadli mohiyatini boshqa turlardan farq qildiruvchi, aniq 
belgilangan yerdan foydalanishning tegishli asosiy turlarini aniqlaydi. Keyin ular yer 
toifalari chegarasida yerdan foydalanish shartlari bo‘yicha, ma’muriy-hududiy 
belgilari, mulkchilik shakllari hamda yer uchastkalariga huquqiy turlari va boshqa 
belgilari bo‘yicha kichik turlarga bo‘linadilar (33-rasm). 
Qishloq xo‘jalik yerlarining ustuvorligini hisobga olgan holda aynan ushbu 
yerlar yerdan foydalanishning eng muhim turi hisoblanadi. Bu yerda oziq-ovqat 
mahsulotlari va sanoat uchun xomashyo ishlab chiqariladi, bu yerlar foydalanish va 
qayta tiklanishga yirik miqdorlardagi sarf-xarajatlar talab qiladi, ularni o‘sishi zahira 
yerlar hisobiga yoki qishloq xo‘jaligi uchun kam mahsuldor yerlar hisobiga amalga 
oshiriladi. Bunday yangi yerlarni o‘zlashtirish yirik sarf-harajatlarni talab qiladi. 
O‘zining xususiyatlari hamda yerdan foydalanishning murakkabligini hisobga 
olgan holda qishloq xo‘jaligi yerdan foydalanishi murakkab tarkibga egadir. Yerdan 
foydalanish sharoitlari va usullariga qarab u sug‘oriladigan va sug‘orilmaydigan 
(lalmi) yerlarga bo‘linadi. Yerlarni ishlash usuli bo‘yicha sug‘oriladigan yerdan 
foydalanish haydalma yerlar va ko‘p yillik daraxtzorlarga bo‘linadi. Lalmi yerlar 
ham o‘z navbatida, haydalma yerlar (dalalar) va yaylov yerlariga bo‘linadi. 
Dalachilik sug‘oriladigan yerdan foydalanishi ixtisosligi bo‘yicha turli-tuman 
mahsulotlar etishtirishni ko‘zda tutuvchi murakkab tarkibga egadir, hamda u 
quydagilarga bo‘linadi: paxtachilik, donchilik, savzavotchilik, kartoshkachilik, 
bog‘dorchilik-uzumchilik, 
tamakichilik, 
yem-xashak 
etishtiruvchi 
yerdan 
foydalanish. Dalachilikda sug‘ormaydigan yerdan foydalanish ixtisosligi bo‘yicha 
asosan donchilikdan iborat, yaylov tabiiy sharoitlari bo‘yicha, o‘z navbatida, dasht 
(cho‘l), tog‘-oldi (adir) hamda baland tog‘ (tau) turlariga bo‘linadi. O‘z navbatida 
qishloq xo‘jaligining ixtisosligi bo‘yicha yaylovlar qo‘ychilik (go‘sht etishtirish), 
qorako‘lchilik hamda tuyachilik yo‘nalishlariga bo‘linadi (34-rasm). 

---

229 
 
33-rasm. Yerdan foydalanishni tarkiblashning asosiy belgilar 
Qishloq xo‘jalik yerdan foydalanish tarkibining muhim ko‘rsatkichlaridan biri-
bu uni kichik turlari maydonlarining bir-birlariga nisbatlaridir. U bilan resurslarni 
ishlab chiqish zaruriy mahsulotlarni ishlab chiqish tarkibini va hajmlarini belgilash, 
davlat tomonidan mahsulotlarini sotib olish, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini eksport 
va import hajmlari va tarkiblarini belgilash bog‘liqdir. U qishloq ishlab chiqarish 
infratuzilmasini, mahsulotlar ishlab chiqarish harajatlarini, yerlarni qayta tiklash 
harajatlarini aniqlaydi, Yerlardan samarali foydalanishga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. 
Maqsadli Yerdan foydalanishning maqbul nisbatlari maqbullashtirish masalasini 
ishlab chiqish va echish orqali, chiziqli dasturlashning simpleks usulidan foydalanish 
asosida erishiladi 
Yerdan foydalanish tarkibi 
Yerdan foydalanishni tarkiblash belgilari 
Yerndan maqsadli 
foydalanish mohiyati 
Ma’muriy-hududiy 
Mulkchilik shakllari va huquq 
turlari 
Yer tifalari 
Viloyatlar 
Davlat mulkchiligi 
Xususiy mulkchilik 
Faoliyat sohalari 
Tumanlar 
Huquq turlari 
Mulk huquqi 
Iqtisodiy tarmoqlar 
Shaharlar 
Yer uchastkalari
Ijara huquqi 
Umurbod egalik 
Doimiy foydalanish 
Posyolkalar 
Ijara huquqi 
Ishlab chiqarish 
mohiyatidagi yer 
uchastkasi 
Ijtimoiy mohiyatidagi yer 
uchastkasi 
Rekreatsiya mohiyatidagi 
yer uchastkasi 
Tabiatni muhofaza qilish
mohiyatidagi yer 
uchastkasi 

---

230 
Qishloq xo’jalik yerdan 
foydalanish 
Sug’oriladigan
Lalmi
Dalachilik
Ko’p yillik 
daraxtzorlar 
Dalachilik 
Yaylov
Me
v
ac
h
ilik
T
u
tch
ilik
Me
vali 
ko
’ch
atz
or
B
ogdor
chil
ik
uz
umchili
k
S
it
rusli
Meva
li
butaz
or
la
r 
Tog‘
Tog‘
P
arr
and
a 
Tog‘
oldi
Tog‘
P
arr
and
a 
Da
sht
Tuya
chil
ik
Qor
ako‘lc
hil
ik
T
uya
chil
ik
Qor
ako‘lc
hil
ik
Tuya
chil
ik
Qo‘
yc
hil
ik
P
arr
anda
Otc
hil
ik 
Asa
lar
ichili
k 
C
h
o‘
chqa
chil
ik
Paxtachilik 
Donchilik 
Sabzavot 
Yem-xashak 
Sholichilik 
Kanopchilik
Tamakichilik
Polizchilik 
Kartoshkachilik 
Dorivorchilik
Urug’chilik
YShK
Dalachilik 
 
 
 
 
 
 
 
 
34-rasm. Qishloq xo‘jaligi yerdan foydalanishining tarkibi [66]. 
 
Ekin yerlari, haydalma va yaylov yerlarining olingan maqbul natijalari qishloq 
xo‘jalik yerdan foydalanishning maqbul tarkibini tashkil etadi. yerdan foydalanish 
tarkibining iqtisodiy mohiyati yerdan foydalanish jarayonida namoyon bo‘ladi, 
samaradorligi yerlarni maqsadli taqsimlanishida rejalashtiriladi. 

---

231 
Yerlardan ko‘p maqsadli foydalanishni va kadastr axborotlarining aniqligiga 
turlicha talablarni aniqlovchi mamlakat Yerdan foydalanishning tarkibi yer va suv 
kadastrlarining bir qator xususiyatlarini ko‘zda tutadi. Yerlarning miqdoriy hisobi 
nainki qishloq xo‘jalik korxonalari hamda yer turlari bo‘yicha, balki SIU, STB, 
STBB, sug‘orish va kollektorlarining ishlash mintaqalari bo‘yicha ham amalga 
oshiriladi, barcha darajalardagi sug‘orish kanallari va kollektorlar tagidagi yerlar 
hisobi yuritiladi. 
Metodologik nuqtai nazardan qishloq xo‘jaligi va noqishloq xo‘jaligi 
maqsadidagi yerlarni baholash bir-birlaridan farq qiladilar: birinchi holatda 
yerlarning unumdorlik qobiliyatini baholash tuproq bonitirovkasi hamda shu asosda 
qiymatni baholash amalga oshiriladi, ikkinchidan esa yer uchastkasini sifat jihatidan 
yaxshilanishi (yerlar bonitirovkasi) hamda ular asosida- qiymat baholash o‘tkaziladi. 
Tuproqlar sifatini baholash natijalari aniq bir ishlab chiqariladigan 
mahsulotning tarkibiga natural va qiymat ko‘rinishida ma’lum bir miqdorlar bilan 
kiradilar, qator ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarining miqdoriy o‘lchamlarini 
belgilashga imkon beradi, shu bilan bir vaqtda noqishloq xo‘jalik Yerlari uchun ular 
faqatgina nisbiy shaklga-ballga ega bo‘lganlari xolda qandaydir-bir absalyut yoki 
qiymat shaklga ega emas, ya’ni tuproqlar bonitirovkasi sug‘oriladigan yerdan 
foydalanishning iqtisodiy mexanizmida muhim rol o‘ynaydi (35-rasm).

---

232 
35-rasm. Sug‘oriladigan yerdan foydalanishning iqtisodiy mexanizmida tuproq 
bonitirovkasining roli [66]. 
 
Tegishli tartibda tuproq sifatini baholash va yerlar sifatini baholash usullari 
ham turlicha.
 
Suvdan foydalanganlik uchun to‘lovlarni kiritish sug‘oriladigan Yerlar 
maydonlarining, sug‘orish tarmoqlari tagidagi maydonlarning aniq hisobini, har bir 
suvdan foydalanuvchining suvdan foydalanishini hisobini, sug‘orish me’yorlarini 
haqqoniy belgilanishini, sug‘orish suvini tashish qiymatini hamda tabiiy resurs 
sifatidagi suvning qiymatini aniklashni talab qiladi. To‘lovli suvdan foydalanish 
faqatgina suv-kadastr axborotlarini emas, balki yer-kadastri axborotlarini 
qo‘llanilishini ham talab qiladi, ya’ni bir vaqtning o‘zida suv va yer kadastiriga