A. R. Babajanov, A. M. Muqumov, Z. X. Xafizova yerdan foydalanishda integratsion boshqaruv

Bilimni aniqlash uchun savollar: 
 
1. Yerdan foydalanishni boshqarish funksiyasi sifatida yer monitoringiga qanday 
ta’rif beriladi? 
2. Yer monitoringining mazmuni nima?
3. Yer monitoringining mazmuni nimadan iborat? 
4. Yer monitoringining tizimi nimadan iborat? 
5. Yer monitoringining tizimi qanday kichik tizimlarni o‘z ichiga oladi? 
6. Kuzatish kichik tizimining mazmuni nima? 
7. Natijalarni tahlili kichik tizimining mazmuni nima? 
8. Natijalarni baholash kichik tizimining mazmuni nima? 
9. Qarorlar va tavsiyalarni tayyorlash kichik tizimining mazmuni nima? 
10. Yer monitoringi materiallarini amaliy jihatdan qo‘llanish sohalarini aytib 
bering. 
4.7 Yerni qayta tiklash - yerdan foydalanishni 
boshqarish funksiyasi 
Qishloq xo‘jalik yerlaridan foydalanishni to‘la qayta tiklanish siklida tuproq 
unumdorligini qayta tiklash bosqichi muhim tashkil etuvchidir. Agarda yer resurslari 
qayta tiklanmasa, keyingi qayta tiklanish siklida boshqa teng shartlarda yerning 
unumdorligi past bo‘ladi. Oldin iste’mol qilingan tuproq unumdorligini qayta 
tiklamasdan turib ham ba’zi bir vaqtinchalik samaraga erishishi mumkin, ammo bu 
yerning sifati evaziga emas, balki ishlab chiqarishning boshqa omillarini 
jadallashtirish evaziga ro‘y beradi. Bunda ishlab chiqarishning asosiy omili-yer 
ishlab chiqarish jarayonida o‘zining rolini pasaytiradi va oxir-oqibatda boshqa 
omillarning o‘sishi yoki sezilarli natijalarni bermaydi, yoki bo‘lmasa natijalar 
sarflangan harajatlarga mos bo‘lmaydi. 
Yer resurslarini qayta tiklanish siklining barcha bosqichlarini joriy etishning 
obyektiv zaruriyati to‘g‘risidagi prinsipial qoidalar keyingi yillari buzilib ketdi, 
tuproqlar unumdorligini tiklash bosqichiga etarli e’tibor berilmadi. Keyingi yillari 
ekinlar hosildorligini birmuncha o‘sishi yerga nisbatan boshqa ishlab chiqarish 
omillaridan foydalanish samaradorligini oshirilishi bilan bog‘liq bo‘ldi. Yer (uni 
sifati), ishlab chiqarishning asosiy omili sifatida qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish 
samaradorligini oshirishning muhim va asosiy imkoniyati bo‘lib qolaveradi. 
Tuproqlar unumdorligi dinamik xarakterga ega, bunda uning tabiiy va sun’iy 
turlarini bir-birlariga nisbatlari ham dinamik xarakterlarda bo‘ladi. Aholi sonining va 
ularni moddiy boyliklarga bo‘lgan talablarini o‘sishida tuproq unumdorligini qayta 
tiklash jamiyatning rivojlanishida obyektiv omil bo‘ladi. Jamiyat yerlarning sifat 
holatini investitsiyalashga majburdir. Tuproq unumdorligini ishlab chiqarish iste’moli 

---

247 
va qayta tiklanishining texnologik sxemasi quyidagi ko‘rinishda keltirilishi mumkin 
(38-rasm). 
Bu yerda quyidagi belgilar qabul qilingan: IP
1
-boshlang‘ich (qishloq xo‘jalik 
yilining boshidagi) tuproq unumdorligi; B
i1
-joriy yildagi boshlang‘ich tuproqlarning 
bonitet balli (TBB); PP-ishlab chiqarish jarayonida tuproq unumdorligini ishlab 
chiqarish iste’moli; P
r
-qishloq xo‘jalik jarayoni (ishlab chiqarish); P
k1
-joriy qishloq 
xo‘jaligi yilining ohiridagi tuproq unumdorligi; B
k1
- joriy qishloq xo‘jaligi yilining 
ohiridagi TBB; V
pr
-yangi mahsulot; Z
pr
-mahsulot ishlab chiqarish harajatlari; V
d
-
yangi daromad; S
t.d
-yangi daromadni mahsulotlash turlari; K
vp
-tuproq unumdorligini 
qayta tiklanishiga yo‘naltirilgan kapital, investitsiyalar: 
38-rasm. Tuproqlar unumdorligini ishlab chiqarish iste’moli va qayta tiklanishining 
texnologik sxemasi [66]. 
VP –joriy yilda tuproqlar unumdorligini qayta tiklanishi (siklda); 
Z
vos
-unumdorlikni qayta tiklanishiga sarf-harajatlar;
IP
2
-keyingi yildagi boshlang‘ich tuproq unumdorligi (siklda);
B
i2
-keyingi yilda boshlang‘ich tuproqning bonitet balli. 
38-rasmdan ko’rinadiki yerlardan foydalanish va qayta tiklanish fazalarining 
bog‘liqligi yaqqol ko‘rinadi. Boshlang‘ich unumdorlikni ishlab chiqarish iste’moli 
natijasida B
i1
joriy yilning oxirga kelib B
k1
gacha kamayadi, aynan shuni tiklash zarur 
bo‘ladi. 38 rasmdan yana shuni ko‘rish mumkinki, unumdorlik darajasi doimiy 
ravishda o‘zgaradi, yalpi daromadning qandaydir asoslangan qismi esa qayta 
tiklashga yo‘naltirishi zarur, harajatlar ishlab chiqarish sarf-harajatlariga kiritilishi 
zarur yoki bo‘lmasa YER solig‘i sifatida undiriladigan sarf-harajatlar evaziga amalga 
oshirilishi zarur. 
Tuproq unumdorligini qayta tiklanishi amalga oshiriladigan meliorativ 
tadbirlarning turlari, xarakteri va joriy qilinish turlari, xarakteri va joriy qilinish 
usullari bo‘yicha tavsiflanadi. Xarakteri bo‘yicha u kengaytirilgan, oddiy, oddiy 
darajadan past bo‘lishi mumkin (39-rasm). 
Kengaytirilgan qayta tiklanish holatida qaytadan tiklangan unumdorlik miqdori, 
ballarda ( 
∆
B
vost
) iste’mol qilinganidan ( 
∆
B
post
) yirikdir: 
∆
B
vost
>
∆
B
post
(7) 
Oddiy qayta tiklanish uchun bu quyidagicha; 
St
.d
IP
1
Bi
1
PP 
P
r
P
к1
B
к1
Bpr
Bd
К
6p
Bк1
VP 
Zpos
s 
Zpr
IP
2
B
и2

---

248 
4 
∆
B
vost
=
∆
B
post
(8) 
oddiydan past daraja uchun esa
∆
B
vost
< 
∆
B
post
(9) 
BBP
BBP
T
yillal
T
yillar 
A) 1-qayta tiklanish mavjud emas B) 3-oddiy qayta tiklanish
(uzluksiz chiqish iste’mol); (punktir chiziq); 
2- qayta tiklanish oddiy 4-kengaytirilgan qayta tiklanish 
Darajadan past (punktir chiziq); 
(uzluksiz qalin chiziq); 
5-tuproq unumdorligini iste’moli
(uzluksiz nozik chiziq);