A. R. Babajanov, A. M. Muqumov, Z. X. Xafizova yerdan foydalanishda integratsion boshqaruv

37-rasm. Yer monitoringi tizimi 
 
“Yer monitoringini amalga oshirishini tanaffussizligi” tamoyili yerlarning sifat 
holatida yuz beradigan o‘zgarishlarni vaqt bo‘yicha doimiy ravishda qayd qilib borish 
bilan belgilanadi. Kuzatishni asosiy ravishda yirik vaqt oraliqlarida o‘tkazish 
yerlarning sifat holatida yuz beradigan o‘zgarishlarni aniqlashda xatarliklarga olib 
Yer monitoring tizimi 
Kichik tizim 
Tahlilning kichik 
tizimi 
Baholash kichik 
tizimi 
Tavsiyalar ishlab 
chiqish 
Bashoratlash 
kichik tizimi 
Axborotdan 
foydalanuvchilar 

---

241 
kelishi mumkin. Bu esa, o‘z navbatida, qabul qilinadigan tegishli qarorlarni samarasiz 
bo‘lishiga va keyingi o‘zgarishlarni aniqlashda ham asosiz baholashni amalga 
oshirilishiga, ya’ni yer monitoringini sifatsiz yuritilishiga sabab bo‘ladi. 
Yer monitoringini yuritish materiallari aniq qaror ishlab chiqish uchun asos 
hisoblanadi. Bu qarorlarni amalga oshirish tegishli moddiy-texnik resurslardan 
foydalanish bilan bog‘liq hamda yerlardan foydalanish va muhofaza qilishning 
samaradorlik darajasini oshirishga yo‘naltirilgan. Shu sababli qabul qilinadigan 
qarorlar yer monitoringi ma’lumotlarini haqqoniyligi va hujjatliligiga asoslanishi 
zarur. 
Yer monitoringini yer kadastri bilan uzviy bog‘liqligi yerlarning sifat holatini 
kuzatish jarayoni yer-kadastr axborotlariga asoslanishining natijasidir. Yer 
monitoringi faqatgina huquqiy maqomga ega bo‘lgan obektlarda o‘tkazilishi mumkin. 
Jumladan: huquqiy jihatdan rasmiylashtirilgan huquqiy munosabatlar subektti, 
tegishli tartibda huquqni o‘rnatuvchi hujjatga ega bo‘lgan yer uchastkasiga ma’lum 
bir huquq turi, yer uchastkasining maqsadli mohiyati va boshqa zaruriy hisob-
ro‘yxatlash axborotlari. Shunday qilib, yer monitoringini yuritish uchun birlamchi 
sifatida ro‘yxatlash va hisob kadastrli axborotlar zarur. Bundan tashqari, agarda yer 
monitoringini o‘tkazish vaqtida u zamonaviy bo‘lmasa, yerlarni baholash kadastr 
axboroti ham foydalanilishi mumkin. 
Yerlarning sifat holatidagi o‘zgarishlarni aniqlash maqsadida mamlakat 
miqyosidagi yirik hajmlardagi axborotlarni qayta ishlash, ma’lumotlarni ishlab 
chiqish yagona davlat yer fondining sifat holatini kuzatish jarayonlarini 
kompyuterlashtirishning obyektiv zaruriyatini keltirib chiqaradi. 
Yer monitoringini yuritishni iqtisodligi uni vazifalarini amalga oshirish sifatiga 
zararsiz eng kam zaruriy harajatlarni ta’minlashi zarur. Bu esa uni yuritishda 
takomillashgan usullarni qo‘llashni va ma’lumotlarni to‘plash, qayta ishlash, tizimga 
keltirish va foydalanuvchilarga axborotlarni berish jarayonlarini avtomatlashtirishni 
talab qiladi. 
Yer monitoringining mazmuni, maqsad va mohiyati uning vazifalarini 
belgilaydi, shulardan asosiylari quydagilardir: 
-manfaatdor foydalanuvchilarni zaruriy axborotlar bilan ta’minlash tezkorligini 
har tomonlama oshirish; 
-yerlarning holati va foydalanishdagi o‘zgarish xarakteri hamda darajasini 
baholash aniqligini ta’minlash; 
-yerlarning holati va foydalanishdagi salbiy jarayonlarni oldini olish va tugatish 
bo‘yicha ishlab chiqariladigan tadbirlar samaradorligini ta’minlash; 
-yer monitoringini yuritish texnologiyasini takomillashtirish; 
-yer monitoringini yuritish jarayonini kompyuterlashtirish. 

---

242 
Yer monitoringining vazifalari uni yuritish to‘g‘risidagi Nizomda, bizningcha 
juda ham to‘g‘ri shakllantirilmagan. Nizomda e’tirof etiladiki, yer monitoringining 
asosiy vazifasi yer fondi holatidagi o‘zgarishlarni o‘z vaqtida aniqlash uchun 
kuzatuvlar tizimini tashkil etish va o‘tkazishdan iboratdir. “yer fondining 
holati”tushunchasi juda keng tushuncha bo‘lib, Yer monitoringining vazifalari 
doirasiga aniq nima qo‘yilganligi ham uncha tushunarli emas. bundan tashqari, 
“salbiy jarayonlarni oldini olish va tugatish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish” eng 
avvalo, monitoringni vazifasi bo‘lmasdan uni materiallarining mohiyatidir (yer 
monitoringi materiallarini qo‘llash natijalari). Bundan tashqari, yer monitoringining
bitta vazifasi to‘g‘risida Nizomda “davlat yer kadastrini yuritishni axborotli 
ta’minoti” to‘g‘risida gapiriladi, bu ham, fikrimizcha uncha to‘g‘ri emas. Birinchidan, 
yer kadastrining o‘zi axborotlarni ishlab chiqish maqsadida yuritiladi. Ikkinchidan, 
kadastr axboroti (ro‘yxatlash va hisob, shuningdek alohida holatlarda baholash ham) 
yer monitoringini o‘zini yuritish uchun boshlang‘ich zaruriy axborot hisoblanadi. 
Yerning sifat va miqdoriy holatlari to‘g‘risida yer monitoringining zamonaviy 
axborotlari mavjud bo‘lganida ular yer kadastrini yuritishda foydalanilishi mumkin 
edi. 
Yer monitoringini yuritish maxsus va umumiy usullarda amalga oshiriladi. 
Asosiy yoki maxsus usullar quyidagilar: o‘rganiladigan obyektga yer axborotini vaqt 
bo‘yicha taqqoslash usuli; yerlarning holatida va foydalanishdagi o‘zgarishlarni 
aniqlash usuli; o‘zgarishlar darajasini miqdoriy baholash usuli; kuzatuvlar natijalarini 
hujjatlashtirish 
usuli. 
Yer 
monitoringini 
yuritishning 
umumiy 
usullariga
quyidagilarni kiritish zarur: aerofotogeodezik, xaritalashtirish, agroxo‘jalik, 
geobotanik va yer holatini maxsus kuzatuvining boshqa usullari; hisoblash-
me’yoriylik usuli; kuzatuv natijalarini matyematik va kompyuterli qayta ishlash; 
matyematik modellashtirish usuli; bashoratlash, statistik va boshqa usullar. 
Xalq xo‘jaligini turli tarmoqlarida yerning turlicha maqsadli mohiyatini 
hisobga olgan holda (yer toifalari bo‘yicha), so‘zsiz, yer monitoringini yuritish 
uslubiyati yerlardan maqsadli foydalanishning xususiyatini yoritishi zarur. Eng 
avvalo, ular yerning sifat va miqdor holatlaridagi o‘zgarishlarni baholashning 
ko‘rsatkichlar tizimini va yer monitoringi mazmunining xususiyatlarini yoritishi 
zarur. Boshqacha qilib aytganda, har bir aniq holatda (har bir yer toifasi uchun) ishlab 
chiqariladigan baholash axborotlarinng turlariga, maqsadli mohiyatiga hamda yer 
monitoringini yuritish uslublariga talablar o‘rnatilishi zarur. 
Yer monitoringi axborotlari yerdan foydalanish sohasida amaliy jihatdan keng 
foydalaniladi. Yer-baholash axborotlari dinamik qirrasi nuqtai nazardan yerlarning 
sifat holatidagi salbiy jarayonlardan ogoh qilish va bartaraf etish bo‘yicha tadbirlar 
ishlab chiqish, yer uchastkalaridan samarali foydalanganlari holatida yer huquqiy 
munosabatlari subekttlarini rag‘batlantirish, soliqqa tortish stavkalarini va ijara 

---

243 
haqlarini korrektirovka qilish, shuningdek yerning sifati o‘zgargan taqdirda me’yoriy 
baholarni korrektirovka qilish uchun zarurdir. Uning materiallari qishloq xo‘jalik 
ishlab chiqarishini tashkil etishdan, meliorativ tadbirlarni rejalashtirish, o‘g‘itlar 
tizimini tanlashda, yerlarni texnologik ishlashda, qishloq xo‘jalik ekinlarini 
xosildorliklarini 
rejalashtirishda 
keng 
qo‘llaniladi. 
Yerlar 
bonitirovkasi 
ko‘rsatkichlarining o‘zgarishi, yerlarni qiymat baholash, auksionlardan tanlov asosida 
yerlarni realizatsiya qilishdagi uchastkalarining me’yoriy qiymati monitoring 
natijalari bilan uzviy bog‘liqdir. Yer monitoringining natijalari yer solig‘i va ijara 
haqini hisoblashga ta’sir ko‘rsatadi, negaki tuproqlar sifatining o‘zgarishi soliq 
stavkalari va ijara haqi stavkalarini korrektirovka qilish zaruriyatini tug‘diradi. Yer 
monitoringining materiallari tuproqlarni eroziyalanganlik darajasi, yerlarni 
ifloslanganlik va zaharlanganlik darajasi, yerlarning sifat holatidagi boshqa salbiy
jarayonlari to‘g‘risida ham axborot beradilar. 
Yer monitoringini yuritish materiallari yerdan foydalanish tizimining o‘zida, 
tizimni boshqarish maqsadida keng qo‘llaniladi. Bu yerda axborot yerdan 
foydalanishning barcha funksiyalarini amalga oshirish uchun zarurdir. jumladan, yer 
sifatining o‘zgarish xarakteri va dinamikasini bilish yerlarni toifalari, xalq xo‘jalik 
tarmoqlari o‘rtasida taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi, Yerlarni sifat holatidagi 
salbiy jarayonlarini oldini olish yoki bartaraf etish bo‘yicha yer tuzishni 
loyihalashning tegishli tadbirlari, ularni amalga oshirish uchun zarur. Yer monitoringi 
axboroti yerlardan samarali foydalanish va muxofaza qilishni davlat nazorati, 
yerlardan samarali foydalanganlik uchun yer egaliklari va yerdan foydalanuvchilarni
rag‘batlantirish to‘g‘risida qarorlar qabul qilish, yer resurslarini qayta tiklash 
bo‘yicha tadbirlarni loyihalash, yer munozaralarini hal qilish uchun zarur. 
Shu munosabat bilan yer monitoringini yerdan foydalanish tizimidagi roli 
to‘g‘risida haqli savol tug‘iladi. Ma’lumki, yer kadastri yerdan foydalanish tizimini 
boshqarishning birinchi funksiyasidir va uni egallagan o‘rni har qanday gumondan 
holidir. Yer monitoringi, o‘z navbatida, birinchidan, yerlar holatini o‘zgarishi 
to‘g‘risidagi axborotlarni ishlab chiqadi: ikkinchidan, uning ma’lumotlari bo‘yicha 
yerlarni holati va foydalanishidagi salbiy jarayonlardan ogohlantirish va ularni 
bartaraf etish bo‘yicha zaruriy tadbirlarni loyihalash bo‘yicha amalga oshiradi: 
uchinchidan, yer monitoringining axboroti boshqaruv qarorlarini korrektirovka qilish, 
Yerlardan foydalanish va muhofaza qilishni nazorat qilish hamda yer resurslarini 
qayta tiklash maqsadida foydalaniladi. Demak, yer monitorinning maqsadli mohiyati 
yerdan foydalanish va qayta tiklashdagi o‘zgarishlarni (qabul qilingan qarorlardan 
cheklanishlar) tezkor tarzda aniqlashdan va shuning uchun barcha funksiyalarini 
(yerlardan oqilona va samarali foydalanishni rag‘batlantirishdan tashqari) kuzatishi 
zarur. Ikkinchi tomondan, “Yerlardan foydalanish va muhofaza qilish bo‘yicha 
nazorat funksiyasi” ham o‘zining mohiyati bo‘yicha boshqarishning qator 

---

244 
funksiyalarini bajarishi zarur, negaki u boshqarishning barcha boshqa funksiyalarini 
(yerlardan oqilona va samarali foydalanishni rag‘batlantirish funksiyasidan tashqari) 
amalga oshirishlarining to‘g‘riligini nazorat qilishni amalga oshirishga yo‘naltirilgan. 
O‘z navbatida, u yer monitoringining tezkor axborotlaridan keng foydalanadi, nazorat 
natijalari yer monitoringi ma’lumotlarida asoslanadi hamda ularsiz olinishi mumkin 
emas. bu yerda “nazorat” funksiyasi va yer monitoringini o‘zaro bog‘liqligi vujudga 
keladi, ya’ni nazoratning zarurligi tezkor ravishdagi kuzatuvlarga zaruriyatni 
tug‘diradi, o‘z navbatida, tezkor kuzatuvlar ma’lumotlari nazoratni amalga oshirish 
hamda tegishli qarorlar qabul qilishning asosi hisoblanadi. Bularning barchasi ushbu 
ikkita jarayonlarni boshqarishning bitta funksiyasiga-yerlardan foydalanish va 
muhofaza qilish bo‘yicha monitoring (kuzatuv) va nazorat funksiyasiga birlashtirish 
uchun asos bo‘ladi. 
Yer monitoringini yer kadastri bilan aloqalari to‘g‘risidagi hulosalardan qayd 
qilish zarurki, ular ko‘pgina umumiylikka egalar: o‘rganish obyekti, yer axborotlarini 
ishlab chiqish, ularni yuritishning qator umumiy uslublari bir, axborot ko‘rsatkichlar 
tizimi, natijalarni amaliy qo‘llanish sohalari bitta va boshq. Ammo yuqorida sanab 
o‘tilganlar davlat tadbirlari tiziminining rolini boshqarish bilan almashtirishga hech 
qanday asos bermaydi, shunga qaramasdan bugungi kunda foydalanish nazariyasi va 
amaliyotida ushbu ikkita tizimni ilmiy jihatdan talqin qilishda yo‘l qo‘yib 
bo‘lmaydigan noaniqliklar ham uchraydi. Yerdan foydalanish tizimida yer 
monitoringining roli va o‘rni etarli darajada obyektiv aniqlanmagan. 
Eng avvalo qayd qilish zarurki, yer kadastri o‘zining maqsadli mohiyati va 
mazmuni bo‘yicha davlat tadbiri sifatida anchagina keng va salmoqliroqdir. 
Birinchidan, yer kadastri yerdan foydalanishni boshqarish tizimining birinchi 
funksiyasidir, shu bilan bir vaqtda yer monitoringi ham aynan ushbu yer-kadastr 
axborotini ishlab chiqishga tortiladi, ammo bu axborot tezkor hamda chegaralangan 
hududdagi axborotdir (nazorat qilinadigan). Ikkinchidan, yer kadastrining mazmuni 
yer uchastkalariga huquqlarni ro‘yxatga olish, yerlarni miqdor va sifat hisobi, yerlarni 
baholashdan iborat, ya’ni yerlarning holatini va foydalanilishini etarli darajada to‘la 
tavsiflaydigan, keng qo‘lamdagi masalalardan iborat. Monitoringni o‘rganish 
predmeti esa faqatgina yerlarning holati va foydalanishidagi o‘zgarishlardan 
iboratdir, ya’ni uning yerlarni tavsiflash sohasi yer kadastriga nisbatan anchagina 
tordir. 
Shu munosabat bilan qayd qilish joizdir, O‘zbekiston Respublikasi yer 
kodeksida “yer monitoringi (14-modda) ning moddasi” davlat yer kadastrining 
moddasidan (15-modda) oldin qo‘yilganligi maqsadga muvofiq emas. Bundan 
tashqari, fikrimizcha yer monitoringini bu yerdagi talqini ham unchalik to‘g‘ri emas: 
yer monitoringi quyidagi sabablarga ko‘ra davlat yer kadastrini axborotlar bilan 
ta’minlash asosi bo‘la olmaydi. birinchidan, davlat yer kadastri yer monitoringiga 

---

245 
nisbatan ro‘yxatlash, hisob-kitob va baholash ma’lumotlarini e’tiborga olgan holda 
yerning holati to‘g‘risidagi yirik hajmlardagi turli-tuman axborotlarni ishlab chiqadi. 
Ikkinchidan, yer monitoringini o‘rganish predmeti faqatgina Yerning holatidagi va 
foydalanishidagi o‘zgarishlar bo‘ladi. Uchinchidan, yer monitoringini o‘zini yer 
uchastkalari to‘g‘risidagi ro‘yxatlash va hisob axborotlaridan foydalanmagan holda 
yuritish amaliy jihatdan mumkin emas. Yerdan foydalanishni boshqarishni boshqa 
funksiyalarini yer to‘g‘risidagi axborotlar bilan ta’minlashiga kelsak, yer kadastriga 
nisbatan bu yerda ham yer monitoringi kamroq rol o‘ynaydi. Bu yerda yer 
monitoringiga faqatgina yer uchastkalarining miqdoriy va sifat holatlarining 
o‘zgarishi to‘g‘risidagi tezkor axborotlargina tegishlidir. Bundan albatta, yer 
monitoringining axborotlari karoq ahamiyatli, uni yerdan foydalanishni boshqarishda 
qo‘llanish sohasi esa qandaydir darajada cheklangandir, degan hulosa kelib 
chiqmaydi. Yer monitoringi axborotlaridan foydalanishga zaruriyat boshqarishning 
istalgan funksiyasini amalga oshirishda, yer resurslaridan foydalanish va qayta tiklash 
bo‘yicha nazoratni yuritilishiga qarab yuzaga kelishi mumkin. 
Yer monitoringini yuritishning maqsadi, mohiyati va mazmunini tahlil qilish 
asosida uning quyidagi qoidasi beriladi: yer monitoringi-bu oqilona va samarali 
yerdan foydalanishni ta’minlash maqsadida yer resurslarining holati, foydalanilishi va 
qayta tiklanishidagi o‘zgarishlarni kuzatish va nazorat qilish tizimidir. 
Respublikada yer monitoringi 2000 yil 23 dekabrdagi O‘zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 496-sonli Qaroriga muvofiq tegishli vazirliklar 
va idoralar ishtirokida “O‘zergeodezkadastr” Davlat qo‘mitasining tarkibiy 
bo‘linmalari tomonidan o‘tkaziladi. Tegishli tashkilotlar va muassasalardan qabul 
qilingan takliflarga muvofiq 2006-2010 yillarga mo‘ljallangan yer monitoringini 
yuritish Dasturi ishlab chiqilgan. “O‘zergeodezkadastr” Davlat qo‘mitasining tarkibiy 
bo‘linmalari tomonidan joriy yilda 185 ming gektar maydonda Yerlardan foydalanish 
bo‘yicha YER kodeksi talablariga rioya qilinishining nazoratli tekshiruvlari 
o‘ikazilgan. Bajarilgan tekshiruvlar natijasida 7767 gektar maydonda 1949 
qonunbuzarliklarga yo‘l qo‘yilganligi aniqlandi. Ushbu qonunbuzarliklar bo‘yicha 
tegishli dalolatnomalar tuzilgan va 173 ta qonunbuzarliklar bo‘yicha ish prokuratura 
organlariga o‘tkazilgan. 1589 ta qonunbuzarlik holatlarini ko‘rib chiqish natijasida 
1589 yerdan foydalanuvchilarga 21,8 mln.so‘m jarima solingan. Ko‘pgina 
qonunbuzarliklarni 
ko‘rib 
chiqish 
shuni 
ko‘rsatdiki, 
yo‘l 
qo‘yilgan 
qonunbuzarliklarning 35%-yerdan foydalanuvchilar tomonidan yerdan foydalanish 
to‘g‘risidagi axborotlarni yashirib qolishdan iborat ekan. 

---

246