MILODDAN A W A L G I VI-V ASR OlRTALARIDA
FALSAFANING PAYDO BO ‘LISHI VA MUSTAHKAMLANISHI
Ellada falsfasining vujudga kelishida qadimgi Sharq m adaniyati,
xususan, qadimgi M isr va B obilda yaratilgan ilm lar sezilarli rol o ‘ynadi.
M asalan, dastlabki grek faylasuflari Yaqin Sharqdagi ilm kurtaklarini
o ‘zlashtirgan
holda
ijod
qilganlar.
Ular
A fro-O siyo
hisoblasb
m atem atikasini deduktiv fanga aylantirishgan. M ana shu asosda greklar
ratsionalistik dunyoqarash hosil qilganlar.
Endi vujudga kelayotgan antik falsafa quyidagi
ijtim oiy hodisalam i
o ‘zida aks ettiradi: qulchilikni asoslash, m a’naviy aristokratizm, deduktiv
fanlam ing
unchalik
yuqori
boMmagan
darajasi,
eksperimental
tadqiqotlarning
y o ‘qligi,
aksariyat
falsafiy
doktrinalam ing
kuzatuvchanlik m ushohadaga asoslanganligi, ulam ing amaliy hayot bilan
bog‘liqligining z a if b o ‘lishi va boshqalar.
Bular antik falsafa
im koniyatlarini chegaralagan.
Yana shuni ham ta ’kidlash joizki, ioniya fani va falsafasini bir-
biridan
aniq
chegaralangan
deb
ayta
olm aym iz.
Ilk
ioniyalik
m utafakkirlar
turli xil tadqiqotlam i, masalan, astronom ik kuzatishlam i
am alga oshirar ekanlar, uni falsafadan ajratmaganlar. Ular dengizda
suzish ehtiyojlari uchun astronom ik izlanishlar olib borishgan, borliq
substansiyasini
topishga
urinishgan,
injenerlik
loyihalarini
va
hokozalam i yaratishgan donishm andlar b o ‘lib, bulam ing barchasini o ‘z
m ashg‘ulot turlarini farqlam asdan qilishgan. Faqat bu davrda tarix va
geograflyaning qorishm asi sifatidagi tarix
alohida fan tarzida ajratilgan,
bu ham barcha hollarda emas. Shunga qaramasdan, ioniya faylasuflari
haqiqiy falsafiy tushunchalam i shakllantirishdi va real spekulyativ
qobiliyatga egaligini nam oyon qilishdi, ulam ing bu faoliyatlari grek
m um toz falsafasining shakllanishidagi bir bosqich b o ‘ldi; shuning uchun
ham ulam i xatti-harakatlari e ’tibom i
jalb qilm aydigan
begunoh
go ‘daklardek falsafa tarixidan chiqarib tashlab bo'lm aydi.
Shunday qilib, grek tafakkurining buyuk yutug‘i loniyada yaraldi;
agar Ioniya butun grek falsafasining beshigi b o ‘lsa, M ilet Ioniyaning
beshigi b o ‘ldi83.
Qadimgi grek falsafasining, shu jum ladan, Ioniya falsafasining
m uhim yutug‘i - olam ning yaxlit m anzarasini,
ontologik-kosm ologik
m odelini yaratishga intilishidir. Qadim gi grek faylasuflari olam dagi turli-
tum an predm et va hodisalam i yagona asosga keltirish, y a’ni ulam ing
83 Copleston F. H istory o f philosophy. V o l.1-9. —N e w York-1 .om lon-Toronlo-Sydney-
A uckland, 2003. P.20-21.
72
substansiyasini topish y o ‘li bilan dunyoning yaxlit nazariy m anzarasini
hosil qilganlar.
Bu holat ilk grek falsafasining asosiy xususiyatlarini aniqlashga
imkon beradi. Ular quyidagilar:
Ontologizm ning, y a’ni borliq to ‘g ‘risidagi ta ’lim otning ustuvorligi;
Naturfalsafiy shaklda bo‘lishi. Bu fan va falsafaning yetarli darajada
rivojlanm aganligi sababli ulam ing bir-biridan
aniq chegaralanm aganligi
nadjasidir. M ana shu sabablarga k o ‘ra, ilk grek falsafasining asosiy
tushunchalaridan
biri
tabiat
(Kosm os),
xarakterli
xususiyati
-
kosm otsentrizm deb ataladi.
Qadim gi grek falsafasini o ‘rganish uchun manbalar: D iogen Laersiy,
Platon, Aristotel va boshqalar asarlari.
Ioniya falsafasi grek naturfalsafasining boshlanishi ham dir. Uning
uchun stixiyali m aterializm , sodda dialektika, dastlabki idealizm
elementlari, m ifologik obrazlarning k o ‘pligi, antropom orfizm ,
panteizm
elem entlari m avjudligi, so f falsafiy term inlam ing y o ‘qligi, fizikaviy
jarayonlam i axloqiy m asalalar kontekstida hal etish kabilar xosdir.
Lekin shunga qaramasdan, loniya falsafasini asl m a’nodagi falsafa
deb
aytish
mum kin,
chunki
dastlabki
m utaffakkirlar
olam ning
boshlang‘ich asosini substansiya tarzida tushunishga urinishgan, u
ratsional ko ‘rinishda b o ‘lgan va sistem aga solingan. Suv, yer, havo, olov,
logos, zaruriyat - bular m ifologiyadan tozalangan,
tushunchalar
darajasiga yetay deb qolgan obrazlardir.
Shunday qilib, grek falsafasi sivilizatsiyasi ildizlari tarixi uzoq
davrlarga borib taqaladigan xalq tom onidan yaratilgani va biz ilk grek
falsafasi deb ataydigan falsafaning faqat keyinchalik Gretsiyaning
m aterik qism ida yunon tafakkuri va madaniyati gullab-yashnagan,
rivojlangan falsafasiga nisbatangina “ ilk” ekanligini ta ’kidlash joiz
Do'stlaringiz bilan baham: 
