A n t ik d a V r fa L sa fa si

Milet maktabi falsafiy ta’Iimoti
Fales
M ilet maktabi Ioniyada shakllangan ilk falsafiy m aktabdir. U Kichik 
O siyoda paydo b o ‘lsa-da, ruhi b o ‘yicha Y evropa falsafiy maktabidir. 
Asoschisi — Fales Yaqin Sharq madaniyati bilan yaxshi tanish b o ‘lgan. 
Fales kelib chiqishiga k o ‘ra, finikiyalik, lekin M ilet fuqaroligini olgan 
degan rivoyatlar m avjud. U eram izdan avvalgi VII asr oxiri - VI asm ing 
birinchi yarm ida yashagan. Falesni Qadimgi Gretsiyadagi “ Yetti
84 C opleston F. Flistory o f philosophy. V o l.1-9. —N ew Y ork-F ondon-T oronto-S ydney-
A uckland. 2003. P.21.
73

---

donishm and’Mardan birinchisi deb e’lon qilishgan. U siyosiy m asalalar 
bilan ham qiziqqan: ioniyaliklam i Lidiya va forsiylar hujumi xavfi 
tu g ‘ilganda, birlashishga chaqirgan. Diogen Laertskiy Falesning hayotiy 
faoliyatini tasvirlar ekan, u bilan b o g ‘liq bir qancha anekdotlarni, 
xususan, yulduzlarga qarayman deb chuqurga tushib ketishi yoki oliviya 
y og‘ini sotishdagi ishlari to ‘g ‘risidagi gap-so‘z!arni keltiradi. Lekin bular 
donishm andlar to ‘g ‘risida to ‘qiladigan paxm oqli, bo'rttirilgan, yarim
hazil-yarim chin hikoyatlar bo ‘lsa kerak.
Asarlari: “B oshlang‘ich asos to ‘g‘risida”, “Quyoshning tutilishi 
to ‘g ‘risida”, “Kun va tunning tenglashishi t o ^ r i s i d a ”, “ Dengiz 
astrologiyasi” va boshqalar uning qalam iga m ansub deb hisoblanadi.
Olim sifatidagi faoliyati.
Fales Ioniyadagi birinchi m atem atik v a 
fizikdir. Uni M isrdan Elladaga geom etriyani olib kelgan deyishadi. Fales 
Q uyoshning yillik harakatini aniqlagan. Osm on sferasini beshta qism ga 
bo'lgan. Yilning 365 kundan tashkil topishini aniqlab, uni 12 ta 30 
kunlik oyga b o ‘lib, kalendar tuzgan (M isrdagi singari 5 kun tushib 
qolgan). A ytishlariga qaraganda, u Gerodot eslatib o ‘tgan va lidiyaliklar 
va m idiyaliklar urnshi tugagan vaqtda sodir b o ‘lgan Quyosh tutilishini 
oldindan aytgan. Hozirgi astronom lar hisob-kitobiga k o ‘ra, Kichik 
O siyoda kuzatilishi mum kin b o ‘lgan bu hodisa. miloddan ilgari 585-yil 
28-m ayda ro ‘y bergan. A gar bu fakt haqiqat b o ‘lsa, rostdan ham Fales 
bashorat qilgan tutilish 585-yildagi bo‘lsa, olim VI asr boshida yashagan 
degan xulosaga kelishim iz mumkin.
Falesning boshqa ilmiy yutuqlari qatoriga kalendarni ixtiro qilishi va 
Kichik Ayiqqa qarab korabl kursini belgilashning finikiyalik usulini 
am aliyotga joriy etishini qo ‘shishadi.
G eom etriya sohasida qator tengliklarni aniqlagan: teng lomonli 
uchburchak, doira ichiga uchburchak chizgan.
Fizik sifatida Nil daryosining yozda toshishi sabablarini izlagan va 
uni qarama-qarshi y o ‘nalgan sham olda deb bilgan. Bu shamol, uning 
fikricha, N il daryosi suvining harakatini qiyinlashtirgan va natijada uning 
sathini k o ‘targan. A lbatta bu faraz shaklidagi fikr, lekin xato. Uning asl 
sababi yozda qorlam ing erib, yom g‘irlar y o g ‘ib, suv miqdorini 
ko ‘paytirishida.
M iletlik 
Fales 
bir 
shaxsda 
faylasuf v a 
amaliyotchi 
olim 
q o ‘shilishining nam unasidir. Falesning faylasuf sifatidagi faoliyatiga 
dastlab baho bergan m utafakkir Aristotel bo‘ldi. U "M elafizika” asarida 
quyidagilam i yozadi: “F alsafa bilan ilk bor shug'ullanganlarning 
k o ‘pchiligi barcha narsalsalarning ibtidosini, boshlang‘ich asosini
74

---

m ateriyada deb bilishgan. Undan barcha narsalar tashkil topadi, undan 
barcha narsa kelib chiqadi va unga oxir-oqibatda qaytadi. B unda asos 
saqlanib qoladi, narsalarning xossalari o ‘zgaradi, xolos. Buni narsaning 
boshlang‘ich asosi v a elem enti deb hisoblashgan. Shuning uchun ham 
ular hech narsa paydo b o ‘lmaydi va y o ‘qolmaydi, chunki asosiy tabiat 
saqlanib qoladi degan fikrda b o ‘lganlar. Bunday boshlang‘ich asos uchun 
m iqdor va shaklni barcha ham bir xil qilib k o ‘rsatm agan. Fales shu 
turdagi faylasuflam ing boshlovchisi. U boshlang‘ich asosni suv deb 
hisoblagan”85.
Suv - Okean, Nun, A bzu (Apsu)ning falsafiy qayta anglanishi 
natijasi, Fales kitobining “Asos haqida” deb atalishi uning birinchi asosni 
tushuncha darajasida anglaganidan dalolat beradi, aks holda u faylasuf 
b o ‘la olmasdi, 
degan 
xulosaga kelishga 
imkon 
beradi. 
Suvni 
boshlang‘ich asos deb hisoblar ekan, u barcha m avjudotni unda suzib 
yurishga m ajbur qiladi. U substansiyani shu shaklda tasavvur qiladi. Bu 
haqida “M etafizika” asarida Aristotel Falesning Yem i suvning ustida 
qallqib turgan narsa deb hisoblashini ta ’kidlaydi (uni suzib turgan silliq 
disk sifatida olib qaragan). Biroq, eng muhimi shundaki, d a m n in g
boshlang‘ich asosini suvda deb bilgan. Uning xizm ati Borliqning 
yagonaligi, yaxlitligi masalasini q o ‘yishidadir. Aristotel Falesning bu 
fikrini kuzatishlarining natijasi deb taxm in qiladi. “Ehtimol, u barcha 
narsalarning nam likni tortishi, issiqning ham shundan paydo boMishi va 
saqlanib turishini k o ‘rgandan keyin shu xulosaga kelgandir (barcha 
narsalar suvdan kelib chiqqan deyishi m uhim prinsip). U m azkur faktdan 
barcha narsalarning urug‘i h o ‘llik tabiatiga ega, suv esa — h o ‘l narsalar 
tabiatining asosi, degan xulosaga keldi”86. Aristotel yana ehtiyotkorlik 
bilan Fales qarashlariga qadimgi teologiyadagi, suv shoirlar nazdida 
xudolar qasam ichgan predmetdir, degan fikr ta ’sir etganini taxmin 
qiladi. Qanday b o ‘lishidan qat’i nazar, bug ‘lanish hodisasi suvning 
tum anga yoki havoga, muzlash hodisasi oxiriga yetkazilsa - suvning 
tuproqqa aylanishini yaqqol nam oyish qiladi. Um um an olganda, 
Falesning xizmati shundaki, u birinchi b o ‘lib barcha narsalarning asosi 
m asalasini q o ‘ydi, uni qanday hal etishi boshqa m asala87.
Demak, Fales bu tushuncha m azm unida oddiy suvni emas, “aqlli”, 
ilohiy suvni tushunadi. Diogen Laertskiy so ‘zi bilan aytganda, “Fales
85 А н тология м ировой ф илософ ии. T .l, 4 .1 . —C.268.
86 o 's h a joyda: -B .2 6 8 .
87 C opleston F. H istory o f philosophy. V ol.1. —N ew Y ork-L ondon-T oronto-Sydncy- 
A uckland, 2003. P.22.
75

---

barcha narsaning asosini suvda deb bildi, dunyoni esa jonli, xudolarga 
to ‘la deb hisobladi”88. Fales faqat m oddiy borliqnigina emas, balki 
bilimlarni ham yagona asosga keltirish zarur deb bisobladi. U aytadi: 
“K o ‘pso‘zlik aqlli fikr k o ‘rsatkichi em as”, “Q andaydir bir yolg‘iz fikrni 
izla, bitta yaxshi narsani tanla, ana shunda m axm adonalarning quruq 
so‘zli ekanligini anglaysan”89
Aristotel Falesga tegishli deb hisoblaydigan boshqa fikr shundan 
iboratki, tabiat xudolarga to ‘la, m agnit jo n g a ega va u tem im i o ‘ziga 
tortadi; buni, albatta, talqin etish oson emas. Fales dunyoviy jon 
mavjudligiga ishongan va uni Xudo yoki Platon bilan aynanlashtirgan, 
go‘yoki u olamni suvdan yaratgan, degan fikrni bildirish ju d a katta 
dadillik b o ‘lur edi. Biz faqat bitta narsani ishonch bilan aytishim iz 
m um kin — Fales “narsalarni” bitta boshlang’ich elem entning turli 
shakllari deb hisoblagan v a bu eng muhimi. Suvni ana shunday 
boshlang‘ich elem ent deb bilishi uni boshqa m utafakkirlardan ajratib 
turadi, biroq uning birinchi grek faylasufi deb shuhrat qozonishining 
boisi shundaki, u birinchi b o ‘lib Tafovutdagi Birlik g ‘oyasini ilgari surdi 
(garchi buni m antiqiy nihoyasiga yetkazm agan bo ‘lsa-da) va birlik 
g'oy asig a tayanishi bilan birga xilma-xillikni hisobga olishga urindi. 
Tabiiyki, falsafa tajribada kuzatiladigan turli xil hodisalarning sabablari 
v a m ohiyatini bilishga intiladi. Faylasufning tushunishi xilm a-xillikda 
yashirinib yotgan birlikni anglashni bildiradi. M ateriya va ruhning tub 
farqini bilm asdan turib, m azkur m uam m oning murakkabligini baholash 
qiyin: borliq yo moddiy birlik (Falesdagi singari), yo G ‘oya tarzida 
(hozigi ayrim faylasuflar ta’kidlaganidek) olib qaraladi. Y agonalik va 
k o ‘plik 
m asalasining 
m urakkabligini 
faqat 
borliqning 
mohiyatli 
darajalari 
konsepsiyasi 
v a 
borliq 
analogiyasi 
doktrinasi 
aniq 
shakllantirilganda haqqoniy baholash mumkin; aks holda xilma- 
xillikning butun boyligi birlik to ‘g ‘risidagi xato yoki m a’lum bir 
darajadagi ixtiyriy tasavvurga qurbon qilingan bo‘ladi.
Ehtim ol, Aristotelning magnitning jonga egaligi to ‘g‘risidagi fikrni 
Falesga tegishli deb hisoblashi anim izm ga xos hayvon jonining 
(insonning tushida v o q if bo ‘ladigan) butun organik dunyoga va hatto, 
noorganik dunyo obyektlari va kuchlariga yoyishdan iborat g ‘oyaning 
aks sadosidir. Shunday b o 'lg an taqdirda ham bu g ‘oya o ‘tm ish sarqiti 
bo‘ladi, chunki Fales m isolida mifdan fan va falsafaga o ‘ta borish yaxshi
88 Д и оген Л аэртский. О ж изни, учениях и изречениях зн ам ениты х ф илософ ов. — 
М .: 1 9 7 9 .-C .7 t.
89 o ‘sha jo y d a: -В .71.
76

---

kuzatiladi, Fales esa haqli ravishda grek falsafasi asoschisi sifatida 
hurm at qilinadi90.