A n t ik d a V r fa L sa fa si

K osm oteogoniyasi
12 ta bosqichni o ‘z ichiga oladi:
1) 
b oshlang'ich suv; 2) Gerakl (bu qahram on Gerakl Zevs o ‘g ‘li 
emas); 3) eflr, ereb va xaos; 4) “tuxum ”; 5) xudo Fanes; 6) xudo N yukta; 
7) Uran, G eya va Pont xudolari; 8) kiklonlar, gekatonxeyrlar va titanlar; 
9) Zevs; 10) K ora-Persefona; 11) Dionis Zevs o ‘g ‘li; 12) inson. B ular 
orfiklarda 
teogoniyaning 
kosm ogoniya 
bilan 
tartibsiz 
aralashib 
ketganligidan dalolat beradi.
Antropologiya
m asalalari. Insonda ikki xil boshlang‘ich asos bor: 
quyi-m oddiy, 
titanik 
va 
yuqori-m a’naviy, 
dionisiylik. 
Orfizm da 
dionisizm appolonlashtirilgan. Gom erda yerli hayot narigi dunyodagi 
hayotga nisbatan ustunroq deb hisoblansa, orfiklarda, aksincha, hayot 
azob-uqubatlardan iborat deb tushuntiriladi. Jon tanada to ‘la qadr- 
qim m atga ega emas. Hayotdan m aqsad - jonni tanadan qutqarish. Bu 
oson emas, chunki jo n bir tanadan ikkinchi tanaga k o ‘chib yurishga 
m ahkum etilgan (m atem psixoz), bunda tanalar turli jonivorlam iki ham
79 Ч аны ш ев А.П. К урс лекц и й no древней ф илософ ии. -М .: Высш ая ш кола, 1988.
- С . 110-113.
68

---

b o ‘lishi mumkin. Ozod b o ‘lgach, jo n “huzur-halovat oroli”ga tushadi. 
O rfiklar tirik m avjudotlam i o ‘ldirmaganlar.
O rfizm ning ijtimoiy ildizlari to ‘g ‘risida turli xil fikrlar mavjud. 
Xususan, ingliz olim i Tom son orfizm da qul ongi nam oyon boMadi, 
degan farazni ilgari surgan. Qul tanasi - qul egasi mulki. Joni qul egasini 
qiziqtirmaydi. Shuning uchun ham qul beixtiyor o ‘z “m en”ini joni bilan 
bog‘laydi.
B a’zi farazlarga k o ‘ra (orfizm dagi) Geya va Uran Y er va Osmon 
sifatida kosm ik tuxum dan paydo bo'lgan. Orfizm da Zevs butun dunyoni 
qam rab oladi va o ‘zida joylashtiradi. M onopanteizm - m onozevsizm - 
orfizm ga xos xususiyat80.
Ferekid.
U yo VII asr o'rtasi. yo VI asr boshida yashagan (Siros 
orolida). Ferekid boshlang‘ich asos sifatida Zevsni qabul qiladi. U ba’zi 
xudolam i aynanlashtirish y o ‘li bilan olam ning mifologik m anzarasini 
soddalashtirishga uringan. Xususan, Zevsni yerga (y a’ni Geyaga) olib 
borib taqaydi, ularni Kronos (Xronos), y a’ni vaqt bilan bogMaydi. IJ 
uchta boshlang‘iya asos: olov (efir), yer (passiv elem ent) va vaqtni 
(barcha narsalar vaqtda paydo boMadi) alohida ajratib ko‘rsatadi.
Kosm oteogoniya masalalari m uhokam asida Zevs Geyaga Yerni to ‘y 
sovg‘asi sifatida taqdim etadi. Zevs Y er va Okeanni to ‘y choyshabga 
to ‘qigan (u davrlarda shunday odat bor edi: kelin va kuyov to ‘y 
choyshablarini alm ashishgan) holda yaratgan. Keyin Xronos havo, olov 
va suvni vujudga keltirgan.
Yer, suv, havo va olov, o ‘z navbatida, besh qismga ajralib ketadi, 
ulardan tabiiy narsalar emas, balki g ‘ayritabiiy m avjudotlar vujudga 
keladi (m asalan, yarim xudo — qahram onlar, ruh — demonlar). Ferekid 
boshlang'ich asosni m angu mavjud deb biladi.
O rfizm da falsafaning ayrim elem entlarining mavjudligi, xususan 
unda olam ning genetik manzarasi tasvirlanishi m ifologiyadan falsafaga 
o ‘tish jarayonining boshlanganidan dalolat beradi.
A ntik falsafaning shakllanishida 
“yetti donishm and"
muhim rol 
o ‘ynadi. Yetti sonining muqaddaslashtirilishi falsafagacha b o ‘lgan 
davrga xos xususiyat. Turli xil m anbalarda “yetti donishm and” ro ‘yxati 
turli xil. Platonning “Protagor” dialogida quyidagilam i o'qiym iz: 
“B unday kishilar qatoriga Fales, Pittak, Biant, Solon, Kleobul, Mison, 
X ilonlar kiradi”81.
80 Ч аны ш ев Л.Н . К урс лекций по древн ей ф илософ ии. -М .: В ы сш ая ш кола, 1988. 
- С . 114-117.
81 Платон. Собр.соч. В 4-х тт. Т. 1. -М .: М ы сль, 1990. С.455.
69

---

“Yetti donishm and”
fa n g ah am , m ifologiyaga ham tegishli emas. Bu 
yerda falsafaning uchinchi m anbai - kundalik ong m avjudligini taxm in 
qilish mum kin. 
“Yetti d onishm and”
hayot, turm ush dolnishm andligidan 
iborat.
“Yetti donishm and
”da k o ‘proq axloq-odobga tegishli fikrlam i 
uchratamiz, ular aforizm lar (gnom lar) shaklida bayon qilingan. G nom -
turm ush donishm andligi. G nom lam ing ikkinchi turi — axloqiy k o ‘rsatm a- 
lardan balandroq turadigan, dunyoqarash m azm uniga ega fikrlar. 
M asalan, “0 ‘z-o ‘zingni bil” ana shunday gnomlardan. Gnom ning 
uchinchi turi - Fales gnomlari. Unga, y a’ni Falesga quyidagi fikrlar 
tegishli deb aytiladi: “B archa narsalardan kattasi — fazo, chunki u 
barchasini o ‘zida qam rab oladi”. “ Barchadan kuchliroq narsa - zaruriyat, 
chunki u barcha narsalar ustidan hukm ronlik qiladi”. “Barcha narsadan 
donorog‘i — vaqt, chunki u barcha narsalam i k ash f qiladi”.
“Yetti d on ishm an d’’
aforizm laridan y a n a b a ’zi namunalar:
Fales: o ‘zingni bil.
Solon: hech bir narsani m e’yoridan oshinna.
K leobul: m e’y o r - eng yaxshi narsa.
Biant: o ‘z o ‘m ida gapir.
Xilon: tilingning aqldan oldinga o ‘tib ketishiga y o i q o ‘yma.
Pittak: o ‘z vaqtingni bil.
D unyoqarash m azm uniga ega m azkur aforizm lar Qadaimgi grek 
falsafasining fundam ental m asalalari va tam oyillarining shakllanishida 
m uayyan aham iyat kasb etgan.
Qadim gi grek m ifologiyasi va old falsafasi tahlilini yakunlar 
ekanmiz, shuni alohida qayd etish kerakki, m ifologik poem alam ing 
dunyoqarash m azm uniga egaligi, xususan, ulam ing olam va shu davr 
greklarining turm ush tarzi to ‘g ‘risidagi qarashlari haqida m a’lum ot 
berishi bilan ahatniyatlidir. Buni dastlabki epos - Gom er poem alaridayoq 
payqash mumkin. Lekin, shu narsa ham m a’lumki, G om er poem alarda 
uchraydigan ayrim falsafiy g ‘oyalar m ifologik tasavvurlar bilan qorishib 
ketgan. A na shunisi bilan ular Gretsiyaning m aterik qism ida yashagan 
epik 
yozuvchi 
Gesiod 
poem alaridan 
farq 
qiladi. 
Bu 
haqida 
F.K oplstonning bildirgan m ulohazalari e ’tiborlidir. Xususan, uning 
ta ’kidlashicha, Gesiod o ‘z poem alarida tarixga nisbatan pessim istik 
qarashlarni bayon qilgan va hayvonot olam ida qonun hukm ronligiga 
ishonchini ham da kelajakda insonlar orasida adolat qaror topishiga 
b o ‘lgan um idini ifodalagan. Uningcha, G retsiyaning buyuk shorn va ilk 
falsafiy sistem alam ing aynan loniyada paydo b o ‘lishi katta ahaiyatga
70

---

ega. Ammo Ioniya dahosining bu ikki buyuk ijodi natijasi — Gom er 
poemalari va Ioniya kosm ologiyasi biri ikkinchisiga ergashib kelgan 
emas.
G om er poem alarining muallifi, kompozitsiyasi va yaratilgan vaqti 
to ‘g‘risida qanday o ‘y-fikrlar bo‘lishidan q at'i nazar. shu narsa aniqki, 
ularda tasvirlangan jam iyat Ioniya kosmologiyasi yaratilgandagi jam yat 
emas: u j o ‘n, oddiy jam iyatdir. Gom erdan keyinroq yashagan Gesiod 
tasvirlagan jam iyat grek polisi jam iyatidan ancha uzoqda turadi, chunki 
bu davrda grek aristokratiyasi hokim tdan mahrum b o ‘lgan edi v a bu 
G retsiyaning materik qism ida shaharlarning erkin rivojlanishi va 
o ‘sishiga olib kelgandi.
“ Iliada”da kuylangan qahram onlar jasorati ham, Gesiod she’rlarida 
aks etgan yer aristokratiyasining hukm ronligi ham grek falsafasining 
rivojiga qulaylik tug'dirgan deb aytib bo‘lmaydi. Aksincha, ilk grek 
falsafasi, garchi u ayrim shaxslar tom onidan yaratilgan b o ‘lsa-da, 
muayyan darajada polislar, y a ’ni shahar - davlatlar taraqqiyoti natijasi 
b o ‘lib, 
u 
Sokratgacha 
bo‘lgan 
m utafakkirlam ing 
kosm ologik 
ta’lm otlarida butun olam ga xos qonun hukmronligi va qonunlar 
konsepsiyasini ifodalardi. Shuning uchun ham m a’lum bir m a’noda 
G om em ing xudolar va odamlarni boshqaradigan oliy qonuni, Gesiod 
tasvirlagan olam lar v a uning axloqiy qadriyatlari bilan ilk Ioniya 
kosmologiyasi o ‘rtasida vorisiylik m avjud deb aytish uchun asos bor. 
Ijtimoiy hayot m uqim lashgan, barqarorlashganda odam lar ratsional 
tarzda olamni va o ‘z-o ‘zini anglash bilan m ashg‘ul b o ‘lishga imkon 
topishi va endi shakllanayotgan davrida falsafaning asosiy obyekti yaxlit 
k o ‘rinishdagi tabiat b o ‘lishi psixologik nuqtai nazardan tabiiy holdir82.