A n t ik d a V r fa L sa fa si

Besh avlod konsepsiyasi
G esiod ijodida muhim o 'rin tutadi. Gesiod 
fikricha, oltin, kumush, bronza qahram onlar, tem ir avlodlar mavjud. 
Dastlabki ikkitasi Zevsning otasi Kronning hukmronligi davriga to ‘g ‘ri 
keladi, keyingi uchtasi Zevs davriga oiddir. Birinchi avlod “mangu 
xudolar” tom onidan oltindan yaratilgan. Bu odam lar xudolar singari umr 
kechirishgan. Keyin avlodlar tobora yom onlashib borgan. Tem ir davriga 
kelib yerni tem ir odam lar egallashadi. K un-u tun m ehnat qilishadi va 
azob-uqubatda b o ‘lishadi. Buni ularga xudo ravo ko ‘rgan. Gesiod oltin 
davrga qaytib, qayta tu g ‘ilishni istamaydi. Aksincha, tem ir davrining 
tugab, “oq chaqaloqlar” tu g ‘ilishini orzu qiladi. Bunda tem ir davri 
(asri)ga xos ijtim oiy m unosabatlar aks etgan.
Prom etey va Pandora.
Prometey - titan (ulkan) Iapetning o ‘g ‘li 
odam larga olovni sovg‘a qiladi. Uni Prom etey Zevsdan o ‘g ‘irlab olgan. 
Zevs Prometeyni jazolagan, lekin odam lardan olovni tortib ola olmagan. 
Bu yerda taraqqiyot, progressning orqaga qaytmasligi to ‘g ‘risida fikr 
bor. Zevs faqat muvozanatni saqlash uchungina yovuzlikni keltirishi
65

---

mumkin. U odam lardan nafratlanadi. Zevs boshqa xudolarga ayolni 
yaratishni buyuradi. Bu birinchi ayolning ismi Pandora (ya’ni barcha 
tom ondan iqtidorli). U go ‘zal, ammo ikkiyuzlam achi, qalbi aldoqchi. 
Undan ashaddiy ayollar tarqagan. Qiziqqon b o ig a n Pandora azob- 
uqubadar solingan idishning qopqog‘ini ochganda, ular chiqib keta 
boshlaydi. Q opqog‘ini yopishga urinib, arang bitttasi - “um id”ni ushlab 
qolishga m uvaffaq bo‘ladi. A na shuning uchun ham yaxshi kelajakka 
bo‘lgan umid insonlarga son-sanoqsiz kulfatlar, azob-uqubadarni 
yengishga yordam beradi, bu ishda ulam i qo ‘llab-quvvatlaydi.
Antik davr etikasini Gesiodning “Asarlar va kunlar” poem asidan 
boshlanadi, desa b o ‘ladi. G om er qahramoni axloqsiz, unda faqat bitta 
fazilat - qahram onlik va bitta illat - qo ‘rqoqlik bor. Odissey vosita 
tanlashda qiynalm aydi. Vijdon ta ’nalarini u tushunm aydi. U ayyor. Bu 
ayyorlikni Odissey bobosi Avtolik — aldoqchi va o ‘g ‘ridan m eros qilib 
olgan. Keyinchalik, eramizdan avvalgi V asrda Odissey Sofoklning 
“Filoktet” pyesasida - “tugal yaram as” kovrinishida tasvirlanadi. Bu 
m azkur davrga kelib, ellinlarda axloqiy ongning rivojlana borganidan 
dalolat beradi. X ususan, u G esioddan boshlanadi. Ayni o ‘sha Gesiod: 
“Inson yaxshi nima-yu, yom on nim a ekanligini biladi, ana shunisi bilan u 
hayvondan farq qiladi”, degan tezisni ilgari suradi. Uning fikricha, 
m avjud olam da sodir b o ‘layotgan voqealar inson tabiatiga ham, Zevs 
qonuniga ham ziddir. Lekin u m azkur ziddiyatni hal etish yo ‘lini k o ‘rsata 
olmaydi.
Gesiod adolatli davlat obrazini yaratadi. Uning yaratgan axloq 
kodeksini quyidagicha ifodalash mumkin: “barcha hollarda m e’yorni 
saqla va ishlaringni o ‘z vaqtida qil, m usofirlam i, yetim lam i, qarigan 
chog‘ida otangni xafa qilma, ukangning xotini bilan ishq m ojarosida 
b o ‘lm a”.
“
Teogoniya
” - m ifologik poema. Bu poem ada Gesiod “Eng avval 
nim a vujudga kelgan?” degan savol qo ‘yib, unga xudolam ing genologik 
daraxti yordam ida olam ning kosm ogonik manzarasini chizish orqali 
javob beradi. Bu savol-javobning dunyoqarash xarakteriga e ’tibor 
qaratish zarur, unda olam ning ibtidosi, boshlang‘ich asosi, y a ’ni 
substansiyasi haqida m ulohaza yuritiladi. Gesiod savoliga “Birinchi 
b o ‘lib olam da xaos vujudga kelgan”, - degan javob berishgan. Biroq bu 
tartibsizlik m a’nosidagi xaos emas, shu’lalanish m a'nosidagi xaosdir. 
Qadim gi grek so ‘zi hisoblangan “xaos”—“xayno” fe’lidan kelib chiqqan 
bo ‘lib, “ochilish” m a’nosini beradi. Bu olam ning dastlabki shaklsiz
66

---

holati, osmon va yer oralig‘idagi shu'ladir78. Gesiod bu yerda substatsiya 
g'oyasiga yaqin keladi. Uning fikricha, olam paydo b o ig a n d a n keyin, 
y a ’ni shaklga, k o ‘rinishga ega bo ‘lgandan keyin xaos uning asosiga 
avlanadi.
Bunday fikr-m ulohazalar, albatta, G esiodning ko‘proq m ifologiya 
doirasida qolganidan dalolat beradi. Zero, kosm ogonik jarayon - bu 
xaosdan keyin qator xudolam ing izchil tarzda paydo bo'lishidan iborat. 
B unda xaos teogoniyaning birinchi bosqichini tashkil etadi.
Teogoniyaning ikkinchi bosqichida “keng y ag ‘rinli G eya”, “g ‘ira- 
shirali Tartar”, “ajoyib Eros”, “qora N y u k ta - - tun”, “xo'm raygan Erek -
qorong‘ulik, zim istonlik” tushunchalari orqali ifoda qilinadigan kuchlar 
gavdalanadi.
Uchinchi bosqichida Geya — yer, Uran — osmonni, N ilef va Pont 
shovqinli va hosilsiz dengizni yaratadi.
To'rtinchi bosqichida Geya eros qonuniga muvofiq Uran bilan 
birlashib, titanlarni, kiklonlarni, gekatonxeyrlarni yaratadi. Ularning 
barchasi dahshatli m avjudotlardir: gekatonxeyrlar (yuzta q o 'lli va ellikta 
boshli), sikloplar - bir k o ‘zlilar, titanlar va titanidlar - stixiyalarni 
gavdalantiruvchilar. Y er — G eya azob-uqubat chekadi, o ‘n sakkiz bolasi 
bilan ovora, erini (Uranni) ko 'rarg a k o ‘zi y o ‘q. Shu tariqa dastlabki 
kosm ik nizo kelib chiqadi. Geya bolalarni otasiga qarshi q o ‘yadi, Uran — 
osmonni qo'rqinchli fikrlarga egalikda ayblaydi.
M ana shu kosm ik xiyonat ta ’sirida TMyukta-tun bir o ‘zi aldam chilik, 
qarilik, o ‘1im, qayg'u, toliqtiradigan, tinkani quritadigan mehnat, ochlik, 
unutish, ayovsiz janjallar, og ‘ir kechuvchi sudlar, qonunbuzarlik va 
boshqalarni dunyoga keltiradi.
Beshinchi avlod xudolari to'rtinchiiar bilan urishadilar. Bu urushda 
hal qiluvchi rolni Zevs o ‘ynaydi. Gekatonxeyrlarni ozod qiladi. Ular 
Zevsga o ‘z qurollari - chaqmoq v a m om aqaldiroqni berishadi. Shundan 
boshlab Zevs — m om aqoldiroq xudosi. Faqatgina shu Zevs g ‘alabasidan 
keyingina olam G om er eposida tasvirlangan k o ‘rinishga ega b o ‘ladi.
Xudolarning oltinchi avlodi. Zevsning birinchi avlodi nikohida 
uning o ‘gay singlisi bo ‘lgan, ikkinchi nikohi titanida Femida — qonun, 
huquq timsoli. Undan olti qiz ko ‘rgan. Uchinchi xotini — okeanida 
Evrinoma, undan uchta farzand b o ‘lgan. T o ‘rtinchi xotini-singlisi 
D emetra, undan Persefona tu g ‘ilgan, uni A id o ‘g ‘irlagan. Beshinchi 
xotini-titanida singlisi M iemosina to ‘qqiztasini dunyoga keltirgan.
78 Ч а н м т е в А Н. К урс лекц ий по древней ф илософ ии. —М.: В ы сш ая ш кола, 1988.
-С .1 1 0 .
67

---

Oltinchi xotini o ‘gay singlisi Yoz. Gesiod mulohozalari falsafiy 
m ushohadaga yaqin turadi79.
X ulosa qilib aytish m umkinki, Gom erda ham, G esiodda ham 
dunyoqarashning asosiy m asalasi — olam va inson munosabati m asalasi 
m ifologik ko ‘rinishda - inson va borliq hodisalarini gavdalantiruvchi 
xudolar m unosabati m asalasi tarzida m uhokam a etilgan.
Orfey
antik m ifologiyaning uchinchi (avvalgilari G om er va Gesiod 
m ifologiyalari) turidan iborat. Orfey — san’at timsoli. U m usiqa, sh e’r 
kashfiyotchisi - A ppolonga (Q uyosh xudosiga) yon bosgan. Appolon va 
Dionis-dem os xudosi antipodlar b o ‘lishgan. Birinchisi - m e’yorni, 
ikkinchisi - m e’yorsizlikni gavdalantiradi; Appolon tarafdori b o ‘lgan, 
b a’zi farazlarga qaraganda, uchinchi o ‘g ‘li Orfey Dionis qurboni 
bo'lgan. O rfikaga oid adabiyotlar, shu jum ladan, ‘'orfik genlar” antik 
zam ondayoq y o ‘q b o ‘lib ketgan.
O rflklar — Orfey asos solgan diniy ta ’lim ot tarafdorlaridir. Din 
sifatida orfizm olimpiya diniga qarshi turgan. U m ifologik dunyoqarash 
tizimi sifatida katta dunyoqarash asosiga ega. O rflklar boshlang‘ich asos 
deb nim ani bilganlar, degan savolga qadimgi faylasuflar turlicha javob 
berishgan. Xususan, b a’zilar tunni, boshqalari Yem i, uchinchilari 
osmonni v a hokazo. Lekin ehtim ollik darajasi yuqoriroq b o ‘lgan fikr 
shuki, orflklar boshlang‘ich asos deb suvni hisoblaganlar.