A n t ik d a V r fa L sa fa si

Takrorlash uchun savollar
1. Fales dunyoqarashining o ‘ziga xosligi nim ada?
2. Anaksim en borliq substansiyasi va strukturasi to ‘g ‘risidagi 
qarashlarini qanday asoslaydi?
3. A naksim andr apeyronni qanday tavsiflaydi?
4. Geraklit logosni qanday tavsiflaydi?
5. G eraklit dialektikasining mohiyati nim ada?
6. G eraklitning inson ruhiyati va bilish to ‘g ‘risidagi qarashlarining 
o ‘ziga xosligi nim ada?
7. G eraklitning ijtim oiy-siyosiy v a axioqiy qarashlarida qanday 
m asalalar o ‘z ifodasini topgan?
8. Geraklit falsafasining muhim natijalari nim alardan iborat?
113 А нтология м ировой ф илософ ии. T .l, 4 .1 . С.280.
114 Ч а н ы т е в А Н. К урс лекц и й по деревн ей философии. М.: В ы сш ая ш кола, 1981. 
С .138.
92

---

IT ALIY A FALSAFASI
Pifagorchilar falsafiy ta’limoti. Eley falsafiy maktabi
Eramizdan avvalgi VI asr oxiridan boshlab shakllanib kelayotgan 
Y evropa falsafasi m arkazi Egey olam ining U zoq Sharqidan uning Uzoq 
G ‘arbiga - loniyadan “Buyuk Gretsiya”ga (rim liklar grek dunyosining 
bu qismini ana shunday ataganlar) yoki “Buyuk ellada” (ellinlar uni 
shunday atashgan) k o ‘chdi. U Janubiy Italiya va Sitsiliya qirg‘og ‘idagi 
Buyuk koloniyalashtirish davrida turli grek shaharlari tom onidan hosil 
qilingan polis — koloniyalar yig ‘indisidan iborat. Ular Kum a, Neapol, 
Posidoniya, Eley, Regiy, Lokra, Kraton, Siboris, M etanoit, Sirakuza va 
boshqa shahar - davlatlardir. T o‘xtovsiz urushlar elladani charchatadi. 
Eram izdan avvalgi 32 7 -2 1 1-yillarda “ Buyuk E llada”ni asta-sekin 
rim liklar bosib oldilar va shu tariqa, Italiya m adaniyat m arkazi, xususan, 
falsafiy fikm ing keyingi rivoji m askaniga aylandi.
“Italiyaliklar falsafasi” (Aristotel so ‘zi) Ioniya falsafasidan keyin 
antik falsafa rivojidagi keyingi tashlangan m uhim qadam bo‘ldi. Italiya 
falsafasiga Pifagor Ittifoqi, eley falsafa m aktabi va Empedokl ijodi 
taalluqli. Pifagorchilar falsafani m atem atika bilan b o g ia d ila r va 
dunyoning 
sonli 
strukturasi 
masalasini 
q o ‘ydilar; 
eleychilar 
“substansiya” 
tushunchasini 
“borliq” 
tushunchasi 
darajasigacha 
rivojlantirdilar. Ular fazo, vaqt va harakatning dialektik tabiati to ‘g ‘risida 
m ulohaza yuritdilar.
Pifagoreizm m anbalari haqida gap ketganda, shuni aytish kerakki, 
bizgacha pifagorchilam ing asarlaridan hatto uzuq-yuluq parchalar ham 
yetib kelm agan. A sosiy m anba — eshitganlardan iborat.
Pifagom i Samos oroli, y a’ni Ioniyada tu g ‘ilgan deb aytishadi. 
Polikrat tiraniyasi uni o ‘z vatanidan ketishga m ajbur qilgan. Fales 
maslahati bilan u bilim olish m aqsadida M isrga boradi va u yerda 22 yil 
tahsil oladi. Eramizdan avvalgi 525-yilda M isr forslarga qaram bo'lib 
qoladi. 
B unday 
vaziyatda m isrliklar k o ‘plab 
asarlarni 
Sharqqa 
j o ‘natishgan. O lim lar ham k o ‘chishga m ajbur b o ‘lishgan. M a’lum otlarga 
qaraganda, ular orasida Pifagor ham boTgan. Misr, Bobil, ehtimol 
H indistonda jam i 34 yillik tahsildan keyin Pifagor “Buyuk G retsiya”g a -
Kraton shahriga keladi va u yerda Pifagor Ittifoqini - m aktabini tashkil 
etadi.
Pifagor Ittifoqi ham fikrlam ing ilmiy falsafiy va axloqiy-siyosiy 
“ umumiy 
birodorl igi”, 
jam oasidan 
iborat. 
Hikoyatlarga 
k o ‘ra, 
pifagorchilar avval Kratonda, keyinchalik “Buyuk Ellada”ning boshqa
93

---

shaharlarida hokim iyatni q o ‘lga olishgan. Ularga allaqanday Kilon 
qarshi turgan. U ning tarafdorlari pifagorchilar K ratonda syezdga 
to ‘planishganda binoni qurshab olib, yoqib yuborishgan.
Pifagorchilar siyosiy qarashlari tahlili ulam ing anarxivaga qarshi 
ekanligini ko‘rsatadi.
Pifagor Ittifoqi ichida ham nizolar b o ‘lgani to ‘g ‘risida gapirishadi. 
Ular aristokratiya v a dem okratiya tarafdorlari orasida b o ‘lib, oxir- 
oqibatda bu Ittifoqning tarqalishiga olib kelgan.
Pifagorchilar turm ush tarzi qadriyatlar ierarxiyasiga tayangan. Ular 
birinchi o ‘ringa go‘za!lik va ezgulikni, ikkinchi o ‘ringa foyda, uchinchi 
o ‘ringa yoqim lilikni qo ‘yadi. G o‘zallik va ezgulikka Pifagorchilar fanni 
ham q o ‘shadilar.
Pifagor Ittifoqiga har ikki jins vakillaridan (faqat erkinlari) k o ‘p 
yillik axloqiy sinovdan o ‘tganlarini qabul qilishgan. M ulk umumiy 
b o ‘lgan, Ittifoqqa kirishayotganda mulklarini maxsus iqtisodchilarga 
topshirgan. 
Ittifoq 
ikki bosqichli 
bo ‘lgan. 
Akusm atiklar (quloq 
soluvchilar, eshituvchilar) bilimlami dogm atik tarzda o ‘zlashtirishgan, 
m atem atiklar (olim lar) bilim lam i asoslash bilan shug‘ullanishgan. 
P ifagor Ittifoqi yopiq tashkilot, umum iy ta ’limot yashirin b o ‘lgan.
Pifagorchilar quyosh chiqquncha o ‘rinlaridan turishgan, gim nastika 
mashqlarini bajarishgan, keyin dengiz b o ‘yiga borib, quyosh chiqishini 
kuzatishgan. K echqurun birgalikda cho‘milishgan, birga ovqatlanishgan 
va xudolarga sig ‘inishgan, uxlashdan a w a l o ‘zlariga hisobot berishgan: 
uch m arta o‘zlaridlan quyidagilarni so ‘rashgan: bugungi kunim qanday 
o ‘tdi? B ugun nim a qildim ? Qanday burchim bajarilmay qoldi?
Pifagorchilar etikasi asosida ehtiroslar ustidan g ‘alaba qozonish, 
kichiklarning kattalarni hurm atlashi, d o ‘stlik va birodorlikni ulugMash, 
Pifagorga sodiqlik, hurm at bilan qarash yotadi.
Pifagorchilar m editsina, psixoterapiya, bola tu g ‘ish m asalalariga 
e’tibor berishgan. U lar aqliy qobiliyatni kuchaytiriadigan usullam i 
yaratishgan, tinglash va kuzatish ko‘nikmalarini hosil qilishgan. Ular 
xotirani (m exanikasi va m a’nosini) rivojlantiriganlar, m a’noni faqat 
boshlang‘ich asosni topganda tushunishi mumkin, deb hisoblashgan.
Pifagorchilar m ushohadalik, donolik turm ush tarzini, siyosiy 
faollikni yuqori baholashgan. U lam ing turmush tarzi kosm osdagi tartib 
va olamdagi sim m etriya to ‘g ‘risidagi tasaw urlardan kelib chiqqan. 
Kosm os chiroyi ham m aga ham ochila bermaydi. Unga faqat to ‘g ‘ri 
turm ush tarzini kechirayotgan odam gina m usharraf bo‘ladi.
94

---

Pilagorei/m davrlari: 3 ta ch o Lqqisi mavjud: siyosiy (eram izdan 
avvalgi V asrning birinchi yarmi), falsafiy (eram izdan avvalgi V asm ing 
ikkinchi yarmi), ilm iy (eram izdan avvalgi IV asrning birinchi yarmi) 
davrlar.
Pifagor Ittifoqi tarixini 6 qism ga b o ‘lish mumkin:
1. Pifagor Ittifoqini tashkil etish - eram izdan avvalgi VI asr oxiri. 
Bu 
Pifagorchilar 
fanining 
Pifagorchilar 
“birodarligi” 
doirasida 
shakllanishi. Uning ildizi orfik jam oaga borib taqaladi. M azkur davrda 
pifagorchilar “Buyuk Ellada”da hokim iyat tepasida b o ‘lganlar.
2. Pifagorchilarning siyosiy hukm ronlikka egaligi (eram izdan 
avvalgi V asr birinchi yarmi);
3. Ittifoqning quvg‘in qilinishi, tarqatib yuborilishi (eram izdan 
avvalgi V asr o ‘rtalari);
4. Pifagor diasporasi (yig‘ilishi), Liziz va Filolay. Bu Filolay 
ta’limotida falsafiy ch o ‘qqiga erishilgan davr (eram izdan avvalgi V 
asrning ikkinchi yarmi);
5. Arxit Tarentskiy va uning guruhi — pifagoreizm ning fanga 
aylanishi, uning nafaqat mirologiyani, balki falsafiy asarlarni ham 
y o ‘qotishi (eram izdan avvalgi IV asr birinchi yarmi);
6. Pifagorchilar fluntada - oxirgi pifagorchilar (eram izdan avvalgi 
IV asr o ‘rtalari).
Ilk pifagoreizm , Pifagor ta ’limoti to ‘g ‘risidagi dastlabki m a’lumotni 
G eraklitdan olamiz: “K o‘p narsani bilish aqlli b o ‘lishga o ‘rgatmaydi, 
aksi b o ‘lganda Gesiod, K senofan va Pifagor aqllilikka o ‘rganishgan 
b o ‘lardi” " 5. B oshqa bir jo y d a Geraklit aytadiki, Pifagor donishm andligi 
k o ‘p bilim lilik emas, balki aldashdadir.
Gerodot Pifagom i “buyuk ellin donishm andi” deb ataydi.
Aytishlaricha, Pifagor Germes xudosining o ‘g ‘li Efialtni o '/id a
gavdalantirgan. Xudoni qahram on avlodlaridan deb bilgan Pifagor o ‘zini 
boshqa odam lardan yuqori qo ‘ygan.
Pifagor jonning k o ‘chib yurishini ta ’kidlaydi: uningcha, aqlli 
m avjudotlam ing 3 turi m avjud: Xudo, inson va Pifagorga o'xshashlar 
(insonlam ing yaxshiroq urug‘dan paydo bo‘lganlar).
Pifagom ing asosiy tezisi - “eng yaxshi dono - son” , son barcha 
narsalarga, shu jum ladan, axloqiy, m a’naviy sifatlarga ega.
15 А нтология м ировой ф илософ ии. Т. 1, 4 .1 . —С .288.
95

---

Aristotelning yozishicha, Pifagor shogirdlariga, “A d o lat— o ‘z-o ‘ziga 
k o ‘paytilgan son” 116, deb uqtirgan. Shuningdek, u, “Jon garm oniyadan 
iborat”, deb aytgan. Y am vlix (IV asr) v a Boesiy (V asr oxiri - VI 
asr)ning aytishlaricha, tem irchilar ishlayotgan joydan o ‘tayotganda 
Pifagor 
ularning 
og‘irligi 
bir 
xil 
b o ‘lm agan 
bolg‘alar 
bilan 
urayotganlarini payqagan va ular chiqarayotgan tovushning turli xil 
tovushlar garm oniyasini hosil 
qilayoganini 
tushungan. 
B olg‘alar 
og ‘irligini o ‘lchash, tovushlar uyg‘unligi, ham ohangligini ulam ing 
miqdori orqali aniq belgilash, bilish m um kinligini tushungan v a bundan 
Pifagor, “son hodisalam i boshqaradi”, degan xulosaga kelgan. Uningcha, 
shu yo ‘I bilan sifatga ega barcha hodisalam i o ‘lchash va tabiatini bilish 
m umkin.
M avjud m a’lum otlarga ko‘ra, Pifagor yirik m atem atik boMgan. 
“Pifagor teorem asi” va solishtirib b o ‘lmaslik hodisasining k ash f etilishini 
uning nomi bilan bogMashadi. U matematikani em pirik fandan 
(savdogar-larga xizm at qiladigan) nazariy fanga aylantirishga katta hissa 
q o ‘shgan. 
N eoplatonik 
Prokl 
(V 
asr)ning yozishicha: 
“Pifagor 
geom etriyaga erkin fan shaklini berdi, uning prinsiplarini so f abstarkt 
holda olib qaradi, teorem alarni nom oddiy, intelIcktual nuqtai nazardan 
o ‘rgandi”. Teofrastning ta ’kidlashicha, Pifagor 5 ta fizikaviy elementni 
5ta to ‘g ‘ri ko'pburchaklar bilan bog ‘lagan: Yer — kub, olov - to ‘rt qirrali 
piram ida (tetraedr), havo — sakkiz qirrali (oktaedr), suv — yigirm a qirrali 
(ikosaedr), efir — o ‘n ikki qirrali (dodekaedr) shaklga ega deb hisoblagan. 
Aristotel 
fikricha, Pifagor ellinlardan birinchi 
bo‘Iib tarozi va 
o ‘lchovlarni kiritgan.
F.K oplstonning pifagorchilar m atem atik-m etafizik falsafasi tahlili, 
shu m unrsabat bilan Aristotel va boshqa m utafakkirlarning pifagorchilar 
to ‘g ‘risidagi 
fikr-m ulohazalariga 
murojaat 
qilishi, 
bizningcha, 
m asalaning ko ‘p qirralari v a mohiyatini tushunishga yordam beradi. U 
A ristotelning “M etafizika”sida yozgan quyidagi so'zlariga e ’tiborini 
qaratadi: “Pifagorchilar o ‘zlarini m atem atikaga bag‘ishlaganlar, ular 
birinchi b o ‘lib bu fanni ilgari surdilar va shu asosda tarbiya topgani 
holda o ‘ylashganki, borliqdagi barcha narsalar uning prinsiplariga 
bo'ysunadi...”. Pifagorchilar muayyan fan ibtidosida turgan barcha 
olim lar singari entuziazm bilan to ‘lib-toshganlar, ulam i sonlarning 
hayotim izda o ‘ynaydigan roli hayratga solgan. Haqiqatan ham barcha 
narsalarni hisoblasa b o ‘ladi va ularning ko‘pisi matem atik ifodalanishi
116 Ч аны ш ев A.H. К урс лекц ий no деревн ей философии. -М .: В ы сш ая ш ко ­
ла, 1981 .-С. 143.
96

---

mum kin. 
Xususan, 
ikki 
o ‘zaro 
bog‘liq 
narsa munosabati 
son 
proporsiyalari yordam ida ifodalanishi mumkin; muayyan miqdordagi 
tartiblangan predm etlar tartibi m atem atik ifodalanishi mumkin va 
hokazo. Pifagorchilam i eng ko‘p hayratga solgan kashfiyot cholg‘u 
asbobi simlari oraligidagi musiqiy intervallarni sonlar bilan ifodalash 
mumkinligi. Tovushning yuqoriligini songa bo g‘liq deb aytish mumkin, 
boshqacha aytganda, u sim uzunligiga bog ‘liq, notalar oralig‘idagi 
intervallarni esa sonlam ing o ‘zaro m unosabatida ifodalasa b o ‘ladi. 
Xuddi musiqiy garm oniya sonlarga bog‘liq boMishi singari, borliqdagi 
garm oniya ham, pifagorchilar fikricha, sonlarga bogMiq. M iletlik 
kosm ologlar 
borliqdagi 
qaram a-qarshiliklar to ‘g ‘risida 
gapirishdi; 
pifagorilam ing 
m usiqa 
b o ‘yicha 
tadqiqotlari 
ularga 
“kurash” 
m uam m osini osongina yechish g ‘oyasini son konsepsiyasi orqali 
sekingina aytib berishi m um kin edi. Aristotel aytadi: “M usiqiy atributlar 
va qatorlarning o ‘zaro nisbatini sonlar bilan ifodalash m umkinligini 
k o ‘rgani uchun ular tabiatdagi barcha narsalarni sonlar yordam ida 
modellashtirish mum kin degan xulosaga kelganlar v a sonlar, ular 
fikricha, butun tabiatdagi birinchi narsalar b o ‘lgan, borliq esa musiqiy 
qator va sondan iborat”. Anaksim andr barcha narsani Chegarasizlik va 
N oaniqlikdan keltirib chiqardi, Pifagor unga Chegarasizlikka shakl 
beradigan chegara konsepsiyasini q o ‘shdi. Bunga proporsiya va 
garmoniyasi arifm etik ifodalanadigan m usiqa (ham da sogMiq b o ‘lib, 
unda “m o‘tadillik” garmoniyaga, y a’ni sog‘liqqa eltuvchi chegara bo‘lib 
xizm at qiladi) misol b o ’ladi. Bu xulosani butun olam ga nisbatan q o ‘llab, 
pifagorchilar kosm ik garmoniya to ‘g ‘risida s o ‘z yuritganlar. Aytmoqchi, 
sonning 
borliqda 
m uhim
rol 
o ‘ynashini 
shunchaki 
ta ’kidlash 
pifagorchilam i qanoatlantirm agan va ular fikrlashda ilgarilab borib, 
barcha narsalar o ‘z holicha scwdir deb aytishga qaror qildilar.
Tushunarli, bu ju d a dadil bildirilgan mulohaza, uni tushunish oson 
emas. Pifagorchilar aslida nimani nazarda tutganlar? Birinchidan, ular 
son deganda nimani tushunishgan yoki son to ‘g ‘risida nim alam i 
o'ylashgan? Bu ju d a muhim masala, chunki unga beriladigan javob 
pifagorchilam ing barcha narsalar son deb aytishining birlamchi sababini 
tushuntiradi. Aristotel bergan m a’lum otga ko ‘ra, pifagorchilar “son 
elem entlari deb ju ft va toq sonlam i tushunishgan b o ‘lib, ulardan 
birinchisi chegarasiz, ikkinchisi-chegaralidir; birlik har ikkalasidan 
tashkil topadi, u ham juft, ham toqdir, son yaxlitlikdan tashkil topadi, 
turli sonlar esa, yuqorida aytib o ‘tilganidek, - bu butun borliq”. 
A ristotelning so ‘zlari pifagorchilik taraqqiyotining qaysi konkret davriga
97

---

taalluqli b o ‘lishidan va uning ju ft va toq to ‘g ‘risidagi m ulohazalarining 
qanday talqin qilinishidan qat’i nazar, shu narsa ravshanki, pifagorchilar 
sonlam i m akon(fazo) nuqtai nazaridan olib qarashgan. 1 - bu nuqta, 2 -
chiziq, 3 - yuza, 4 - jism . Demak, barcha narsalar - bu son degan 
m ulohaza “barcha narsalar nuqtalardan yoki m akon birliklaridan tashkil 
topib, birgalikda sonni hosil qiladi” deganidir. Pifagorchilam ing sonlam i 
aynan shu m a’noda tushunganini “tetraktos” (to'rtlik) isbotlaydi, buni 
ular muqaddas figura deb hisoblashgan.
Bu figura yordam ida o ‘nning bir, ikki, uch va to ‘rt у ig‘ indisi 
ekanligini k o ‘rsa b o ‘ladi. A ristotelning aytishicha, Evrit sonlar o ‘rnida 
toshlardan foydalangan b o ‘lib, m azkur usul tufayli “kvadratli” va “to ‘g ‘ri 
chiziqli” sonlar hosil qilgan. A gar biz birdan boshlasak, toq sonlar 
qo‘shib, ulam i “gnom onlar" shaklida joylashtirgan holda, “kvadratli” 
sonlarga ega bo‘Iamiz, agar ikkidan boshlasak va ju ft sonlar q o ‘shib 
borsak, “to ‘g ‘ri chiziqli sonlar hosil qilam iz” .
Sonlardan figuralar k o ‘rinishida yoki sonlam i geom etriya bilan 
bog‘liq holida foydalanish pifagorchilam ing nim a uchun obyektlarni 
sonlam ing 
o ‘zi 
deb 
olishganini, 
predm etlam i 
hisoblash 
deb 
olishm aganini 
tushunishga 
yordam
beradi. 
Ular 
matematik 
konsepsiyalarini 
tartibga 
k o ‘chirib, 
unga 
narsalar 
borlig'ini 
b o ‘ysundirishgan. Xususan, ustiga bir qancha nuqtalam i q o ‘yish bilan 
chiziq hosil b o ‘ladi va bu nafaqat xayoldagi m atematikada, balki tashqi 
reallikda hamdir; xuddi shunga o ‘xshash bir qancha chiziqlarni ustm a-ust 
qo ‘yish bilan yuza paydo b o ‘ladi, jism esa-bir qancha yuzalam i 
birlashtirishdan vujudga keladi. N uqta, chiziq va yuza, shunday qilib, 
tabiatdagi barcha jism lam i hosil qiladigan real elem entlardir, va shu 
m a’noda barcha jism larga son deb qarash kerak. Haqiqatan ham, har 
qanday m oddiy jism 4 sonining (tetraktosning) ifodasi b o ‘lib xizm at 
qiladi, chunki u to ‘rtinchi bosqi sifatida uch elem entdan (nuqta, chiziq, 
yuzadan) tashkil topadi. Biroq qanchalik predmetlarni sonlar bilan 
aynanlashtirishni sonlam i geom etrik figuralar tarzida k o ‘rsatishni, 
odatga, y o ‘yish m um kinligini v a musiqa sohasidagi pifagorchilar 
kashfiyotlari butun olam ga qanchalik yoyilgan b o ‘lishini aytish ju d a 
murakkab. B em et buyum lam i, dastlab, sonlar bilan almashtirish, sonlarni 
geom etrik figuralar bilan aynanlashtirishga em as, balki barcha m usiqali 
tovushlarni sonlarga keltirish m um kinligiga asoslangan, deb hisoblaydi. 
Biroq, obyektlarni pifagorchilar singari moddiy nuqtalam ing m uayyan 
miqdori y ig ‘indisi sifatida olib qarasak, va ayni vaqtda, sonlam i 
geom etrik nuqtai nazardan nuqtalar yig‘indisi deb qabul qilsak, undan
98

---

keyin q o ‘yilgan qadamni, y a ’ni obyektlam i sonlar bilan aynanlashtirishni 
tasavvur qilish oson. Aristotel yuqorida keltirilgan nutqida pifagorchilar 
sonning elementlari “jufit v a toq bo‘lib, ulardan birinchisi chegarasiz, 
ikkinchisi - chegarali” deb ta ’kidlashganlarini aytib o ‘tadi. Sonlarning 
chegarasizligi va chegaraligi 
to ^ 'ris id a g i fikr qayoqdan keldi? 
Pifagorilar uchun bu m iqdoriy va sifatiy o ‘lcham lari cheklangan 
predm etlar v a chegarasi y o ‘q K osm os1l7.
K osm ologiyada Pifagor — birinchilar qatorida geotsentrizm tarafdori.
Pifagor ijodiga yakun yasab, quyidagi holatlarni ajratib k o ‘rsatish 
murnkin: Pifagor - ziddiyatli shaxs. U falsafa targ ‘ibotchisi. Sonni dunyo 
tuzilmasi asosi deb bildi.
Pifagor ta ’limotini uning izdoshlari aniqlashtirishdi va m a’lum bir 
jihatlarini rivojlantirishdi. Dastlabki pifagorchilar safida Parmeniks, 
Perkons, Brontin, Petron, Alkmeon, Gippas ham da Deynono (teano) — 
B rontinning xotini va boshqalar bor.
Gippas - ilk pifagorchilarning buyuk vakili. Aristotel fikricha, u 
barcha narsaning boshlang'ich asosini olovda deb bilgan. A na shunisi 
bilan u boshqa pifagorchilardan farq qilgan. Gippasda son Geraklitning 
logosiga to ‘g ‘ri keladi. Gippas fikricha, son — olam yaratilishining birinsi 
namunasi.
Pifagor Ittifoqida Gippas dem okrat sifatida aristokrat Pifagorga 
qarshi turgan. Gippas fikricha, barcha ozod, erkin odam lar boshqaruvda 
ishtirok etishi kerak. U fanning elitar bo ‘lishiga qarshi chiqqan (Sharqda 
bu paytda ilm elitar edi). Gippas “m unosib em aslarga” tabiatni o ic h a m
va proporsiyaga ega sifatida ham, ega emas sifatida ham ochib bergan.
Sonlar, pifagorchilar fikricha, olam dagi tashkillashish va aqllilikning 
m anbaidir. Sonlar esa bir xil birlikdan tashkil topadi. Demak, dunyoning 
asosida bir soni yotadi. Keyinchalik shu narsa m a’lum boMdiki, dunyoni 
asosida kam deganda bir-biriga o ‘tadigan ikkita turli xil bir mavjud. 
Demak, aqlsiz, irratsional om illar olam ning yuragida m avjud ekan. 
Pifagorchilar bunday sonlar bilan qanday ish k o ‘rishni bilmaganlar. 
N om uvofiqlik hodisasi ular dunyoqarashining negizini parchalagan. 
Shuning uchun ham ular bu hodisaning mavjudligini yashirishgan. 
Gippas esa, nom uvofiqlikni akusm atiklarga xos deb aytgan. Buning 
uchun 
Gipposni 
Ittifoqdan 
haydashgan. 
K etayotib, 
ehtimol, 
u 
akusm atiklarning bir qismini o ‘ziga ergashtirgan, aks holda Pifagor 
m atem atiklar sardori, Gippas akusm atiklar boshchisi deb aytilmas edi.
117 C opleston F. H istory o f philosophy. V ol.1. - N e w Y ork-L ondon-T oronto-Sydney-
A uckland, 2003. P.29-38.
99

---

Pifagorchilar 
Gippasni 
la ’natlashgan, 
unga 
nisbatan 
magiyani 
qo‘llashgan, go‘r qazishgan. H aqiqatan ham k o ‘p o ‘tmay Gippas suvda 
cho‘kib o‘lgan.