A n t ik d a V r fa L sa fa si

Geraklit falsafasi
Geraklit
(eram izdan avvalgi 504-501-yillar oralig‘ida tug'ilgan) 
M ilet bilan q o ‘shni b o ‘lgan polis - Efesda dunyoga kelgan. U shoh-askar 
uru g ‘iga m ansub. Uning asarining nomi ham - “Tabiat haqida”, biroq 
mavzusi kengroq va mazmuni boyroq bo ‘lib, uch qism dan tashkil 
topgan: olam, davlat, xudo haqida. U ning asaridan 130 ta parcha 
saqlangan. Ularda m utafakkir mulohazalari tushunarsiz tarzda bayon 
qilinganligini ta ’kidlab, Sokrat quyidagilarni yozadi: “M en tushungan 
narsalarim ko'p. O 'ylaym anki, tushunm agan narsalarim ham xuddi 
shunday. Aytib qo ‘yish kerakki, buni tushunish uchun deloslik g ‘a w o s
(suv tagiga tushuvchi) talab qilinadi”99. G eraklit asarida metafora, 
qiyoslashdan keng foydalanilgan.
G eraklit 
hayoti 
to ‘g ‘risida 
F.K oplston 
bergan 
m a’lum otlar 
qiziqarlidir. Uning aytishicha, G eraklit zodagon b o ‘Igan. Agar Diogen 
so ‘zlariga ishonadigan bo‘lsak, 69-O lim piada yillari, y a ’ni eram izdan 
avvalgi 504-501-yillarda uning faoliyati eng gullagan payti bo‘lgan; 
biroq uning hayotining aniq sanalarini hech kim bilmaydi. Jarchilik 
lavozimi uning oilasiga meros b o ‘yicha o ‘tgan; lekin G eraklit undan 
ukasining foydasiga voz kechgan. U jam oani yomon ko 'rg an va undan 
begonalashgan. Geraklit zam ondoshlarini ham, o ‘tm ishdagi buyuk 
kishilarni ham nafrat ila tilga olgan. M uallif m utafakkim ing o‘zi tug‘ilib 
o ‘sgan shahri aholisi to ‘g ‘risida nimalarni aytganini keltiradi: “Agar 
katta yoshdagi erkaklam ing birortasi ham qolm ay bo‘g‘ilib o 'Isa va 
shahar soqolsiz o ‘sm irlarga qolsa, 
efesliklar yaxshi 
ish qilgan 
bo'lishardi, chunki ular oralaridagi eng yaxshi Germ odom i “Oram izda
98 C opleston F. H istory o f philosophy. V o l.l. —N e w Y ork.-London-Toronto-Sydney- 
A ucldand, 2003. P.25-26. *
99 Ч аны ш ев А Н. К урс лекц ий по древней ф илософ ии . —М .: В ы сш ая ш кола, 1981. 
С.133.
83

---

bizdan barcha narsada ustun b o ‘lgan odam ning yashashiga toqatim iz 
y o ‘q, agar shunaqalari b o ‘lsa, boshqa jo y g a o ‘tib, begona kishilar bilan 
yashasinlar”, deya quvib yubordilar”. Va yana aytgan: “Prienda Bianing 
o ‘g ‘li Tevtam yashagan b o ‘lib, u boshqalarga nisbatan aqlliroq b o 'lg a r f . 
U aytgan: “O dam lam ing orasida k o ‘pchiligi yom on” .
Gom er to ‘g ‘risidagi fikrini quyidagi so 'zlard a ifodalagan: “Gom em i 
shoirlar qatoridan chiqarib yuborish kerak edi, Arxiloxni ham ” . Shunga 
o ‘xshash u ta ’kidlagan: “K o ‘p narsani bilish aqlni peshlam aydi, agar 
shunday b o ‘lganda Gesiod va Pifagorni ham da Ksenofan va Gekateyani 
aqlli b o ‘lshga o ‘rgatardi” . Pifagorga kelsak, u “boshqalam ing ilmiy 
ijodiga tegishli bo‘lganlam i yig ‘ib, o 'z ig a keraklilarini tanlab oldi, 
am alda m avjud ko ‘p narsalar haqidagi bilimni o ‘zining donishm andligi 
natijasi deb aytdi va bu bilan aldam ilik qildi” .
G eraklitning k o ‘p gaplari lo‘nda va zaxarxandalidir, b a’zan — 
serfahm lidir. 
M asalan: 
“Kasallam i 
kesadigan, 
kuydiradigan, 
sanchitadigan va azoblaydigan shifokorlar m ehnatiga loyiq b o ‘lmagan 
haqni talab qiladilar”, “Biz o ‘z bolalarim izni bolam iz deganim izdek, 
X udo insonni o ‘zining g o ‘dagi deb aytadi”, “Eshaklar somonni oltindan 
afzal k o ‘radilar”, “Insonning xarakteri - bu uning taqdiri”.
G eraklitning dinga b o ‘lgan m unosabatiga kelsak, u “diniy aqidalar, 
urf-odatlam i odam lar o ‘yini - shuhrat keltirm aydigan am allar” deb 
hisoblagan. Uning X udoga munosabati, din tilidan foydalanishiga 
qaram ay, panteistik bo ‘lgan. mulohazalari noaniq, tushunarsiz, shu 
sababli u Q orong‘i (N odon) degan laqab olgan. Aftidan, buni u ataylab 
qilgan; Uning asarlarida m ana bunday m ulohazalarni uchratamiz: 
“Tabiat yashrinishni yaxshi k o ‘radi”, “Orakuli D elfada turgan Xudo hech 
qachon to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri ifodalamaydi, lekin uni yashirib o'tirm aydi 
ham , buni u belgilar bilan qiladi” . 0 ‘zining insonlarga y o ‘llagan 
m aktubida aytadi: “O dam lar uni ilk bor eshitganda, xuddi uni umuman 
eshitm aganday, tushunm aydilar” 100.